اهداف خرد و کلان در طراحی شهری و برنامه ریزی شهری

اهداف خرد و کلان در طراحی شهری و برنامه ریزی شهری به همراه چند نمونه مثال کاربردی برای فهم ادبیات و مفهوم آن

 

اهداف خرد و کلان

اهميت تدوين اهداف کلان در طراحي شهري

از آنجائی که طراحی شهری در هر مقیاس به طور کلی به عنوان تعیین اهداف و سپس مشخص کردن ابزار و وسائلی جهت تحقق آن اهداف تعریف می­شود، بنابراین روشن است که تدوین اهداف، اساس چنین فرایندی به شمار می­رود. بدون در دست داشتن تصویر روشنی از هدف­های مورد نظر، طراح شهری قادر به پیدا کردن راه ­حل و یا ارزیابی مطلوبیت و مقبولیت آنها نمی­باشد. اهداف معمولاً در قالب و بر اساس مسائلی که در منطقه مورد مطالعه وجود دارد تنظیم می­شود. اهداف کلی نمایندة آرمان­های یک جامعه در رابطه با مسائل و تنگناهای آنها است. گرچه مسائل در حقیقت هم در برگیرنده هدف و هم آرزو و هم موانع تحقق هدف می­باشند، لیکن حقیقت تلخ این است که توجه اصلی فنی و عمومی معمولاً بر موانع تکیه می­کنند تا اهداف. ماهیت آراء عمومی و فشار چنین است که تنها هنگامی که وضعیت مسئله­ای تا حد بحرانی شدت پیدا کند توجه عمومی را جلب کرده و رفع آن به عنوان یک هدف مطرح می­شود. لیکن اهداف می­توانند به گونه دیگری نیز بیان شوند و آن کم کردن فاصلة بین یک وضعیت مطلوب و وضعیت موجود است (بحريني،347:1377).

روش تدوين اهداف

از نظر روش، تدوین اهداف با چهار سئوال عمده روبرو می­باشد:

1ـ چگونگی تنظیم فرایندی که اهداف کلی جامعه را به اهداف عملکردی خاص مرتبط سازد.

2ـ تهیه رویه­ای به منظور مشورت با مردم جهت انتخاب اهدافی که معنی­دار است.

3ـ بکارگیری تدابیری که انتخاب مردم را مربوط و مفید گرداند.

4ـ ترجمة اهداف کلي به اهداف خاص و یا ضوابط عملیاتی برای تدوین اهداف معیارهایی را باید در نظر گرفت. برای مثال اهداف باید منطقی بوده و بین آنها هماهنگی و همخوانی وجود داشته باشند. به گونه­اي تنظيم شوند که امکان حرکت به سوي تحقق يافتن در آنها وجود داشته باشد. بايد معني عملياتي داشته باشند تا از این طریق بتوان آنها را در مقابل و مقایسه با یکدیگر قرار داده امکان انتخاب را فراهم کرد. و بالاخره اینکه اهداف مطرح شده باید در رابطه با طراحی شهری و یا شکل و عملکرد فضائی، کالبدی شهر باشند. زیرا اهداف بسیاری را می­توان در شهر ذکر نمود که گرچه دارای اهمیت هستند، لیکن هیچگونه ارتباطی با طراحی شهری نداشته و یا به عبارت دیگر طراحی شهری از طریق ابزار محدود خود نمی­تواند در آنها تأثیرگذار باشد.

باید از کلی بودن بیش از حد اهداف که آنها را تبديل به آرزوهای دست نیافتنی کند پرهیز کرد. هیچکس مخالف ایجاد یک محیط فعال و زنده و یا بهترین نحوه استفاده از زمین و عباراتی از این قبیل نیست. لیکن این­ها نه قابل انتخابند و نه دست یافتنی. عملکرد یک هدف ارائه معیار و قاعده جهت انتخاب، مقایسه، اندازه­گیری و ارزیابی است. چنین سطحی از کلی بودن مسلماً مقاصد مورد نظر را از اهداف تأمین نخواهد کرد. از طرف دیگر نیز پائین گرفتن سطح هدف­ها تا حد اهداف عملیاتی و یا ضوابط طراحی در این مرحله از دامنه انتخاب می­کاهد. بیان هدفی نظیر عرض 20 متر برای یک معبر و یا ارتفاع 6 متر براي ساختمان­ها بیش از خاص بوده و با ماهیت و کلیت اهداف کلی همخوانی لازم را ندارد. در اینگونه موارد می­توان هدف کلی تعریض یا تحدید عرض معبر و یا تعیین ارتفاع خاص برای ساختمان­ها را به عنوان هدف کلی تعیین کرده در مراحل بعدی راه­های تحقق این اهداف کلي را از طريق ارائه ضوابط عملياتي جستجو کرد. بعد زمانی اهداف کلی باید بلند مدت بوده و در شرایطی حتی نسل­های آینده را نیز تحت تأثیر قرار دهد. در صورت امکان باید تلاش نمود دامنه و طیف اهداف از چنان گستردگی و جامعیتی برخوردار شود که کلیه خواست­ها، ارزش­ها و مسائل و امکانات جامعه مورد نظر را در برگیرد(بحريني،347:1377).

اهداف در طراحي شهري

در طراحی شهری از دو نوع هدف صحبت می­شود. یکی اهداف کلی که گاهی نیز با عنوان Performance goals نامیده می­شود و با خط مشی ها و سیاست­های کلی یک شهر یا منطقه سر و کار داشته و کلیه جنبه­های محیط شهری را به طور موزون و متعادل در بلند مدت مدنظر قرار می­دهد. و دیگری اهدافی که تحقق عملکردهای خاصی را در سطح قابل قبول دنبال می­کند. سنتاً روش معمول برای تعیین اهداف یک طرح یا یک منطقه این بوده که این کار اساساً بر عهدة طراح قرار داشت. به این ترتیب که اهداف بر اساس برداشتی که طراح از اهداف و آرمان­های جامعه داشت تعیین و تعریف می­شد. منابعی که برای این کار مورد استفاده قرار می­گرفت ترکیبی بود از مشاهدات عینی از محل و همچنین تجاربی که از تماس با مردم و مسئولین کسب می­کرد. لیکن مهمترین عامل تعیین کننده اهداف طراحی ارزش­ها، سلایق و خواسته­های خود طراح تشکیل می­داد. این روش تعیین هدف از حرفه­هایی مانند معماری و سازه به عاریت گرفته شده که حرفه­هایی هستند با عملکردهای کاملاً تعریف شده و مشخص. به طوری که توافق در مرود اهداف اصلی ساده بوده، توانایی پیش­بینی آینده با دقت قابل ملاحظه­ای وجود دارد و کنترل متمرکز منابع جهت تحقق اهداف قابل اعمال است. این شرایط در مورد طراحی شهری در یک جامعه باز وجود ندارد. یکی از مؤثرترین روش­های تدوین اهداف، استفاده از شاخص­های شهری است. لازم به ذکر است که بین استانداردها، معیارها و ضوابط، پیش­بینی­ها و شاخص­ها تفاوت­هائی وجود دارد که به طور خلاصه بر آنها اشاره می­شود. استانداردها و معیارها خصوصیات هنجاری هستند که حالت و وضعیت مطلوبی را نشان می­دهند، در حالی که شاخص­ها و پیش­بینی­ها نمایانگر وضع موجود بوده و بنابراین هنجاری نمی­باشند. علاوه بر این شاخص­ها به عملکرد حال و گذشته مربوط می­شوند در حالی که پیش­بینی عملکرد آینده را منعکس می­کند و استانداردها و معیارها می­توانند هم مربوط به گذشته، هم حال و هم آینده باشند (بحريني،348:1377).

روشهاي جلوگيري از بروز تعارض ميان اهداف

بروز تعارض بین اهداف امری طبیعی است. روش­های مختلفی برای حل این مسئله به وجود آمده است که عبارتند از اولویت­بندی،دادن وزن نسبی، مقایسه با وضع موجود، به حداکثر رساندن یک هدف به قیمت در حداقل نگهداشتن یک یا چند هدف دیگر، تعیین حداقل قابل قبول برای همه اهداف (و انتخاب راه حلی که همه را در یک سطح تحقق بخشد) و بالاخره روش آخر این است که از اهداف به عنوان فهرستی از خواست­ها جهت ارزیابی، مقایسه و انتخاب راه­حل­ها در مراحل پایانی فرایند با وزن­هایی که به طور ضمنی به هر یک داده می­شود استفاده به عمل آورد. مجموعه­ای که به عنوان اهداف کلی طراحی در این مرحله بیان می­شوند باید منسجم، هم شکل، هم سطح و همینطور قابل تحقق یافتن از طریق طراحی باشند (بحريني،350:1377).

هدفمند بودن طراحي شهري

یکی از خصوصیات بارز طراحی شهری امروز هدفمند­بودن آنست. مفهوم هدفمند بودن طراحی­شهری اینست که بین طرح پیشنهادی و اهداف و نیازهای مورد نظر یک رابطه معقول و منطقی وجود داشته باشد. چنانچه طراحی­شهری بخواهد به یک زمینه فعال و مؤثر در تأمین کیفیت زندگی شهرها تبدیل شود باید از حالت انفعالی و طراحی به خاطر طراحی بیرون آمده با مسائل ملموس شهر و ساکنین آن در ارتباط قرار گیرد. برای این منظور لازم است اهدافی را هر چند کلی و از ماهیت­های مختلف براساس نتیجه مطالعات مرحله شناخت و مستقیماً از مسائل و امکانات اولویت داده شده تنظیم نمود. یکی از مزایای عمدة فرایند طراحی­شهری، اینست که کلیه اطلاعات خام مورد نیاز در مراحل بعدی فرایند، در مرحله شناخت جمع­آوری و تجزیه و تحلیل شده و بنابراین کمتر نیازی به واردکردن اطلاعات جدید از خارج از فرایند می­باشد. تهیه و تنظیم اهداف کلی از مسائل و امکانات، کار نسبتاً ساده­ای است و تنها نیاز به تغییر نحوه بیان، سنتز و گاهی نیز تغییر تقدم و تأخر دارد که باید با مشارکت گروه­های ذی­نفع و ذی­نفوذ صورت پذیرد(بحريني،351:1377).

نمونه­هائی از اهداف کلی در فرایند طراحی

الف ـ در یک شهر کوچک آمریکائی

1ـ ایجاد هویت محلی

2ـ از نظر اقتصادی متوازن

3ـ از نظراجتماعی متنوع

4ـ آگاهی منطقه­ای

5ـ شبکه متعادل حمل و نقل

6ـ تأمین مدارس با کیفیت مطلوب و خدمات شهری لازم

7ـ تأمین پارک و فضای باز به اندازه کافی

8ـ محافظت از منابع طبیعی

9ـ فراهم کردن زمینه مشارکت بخش خصوصی و دولتی

10ـ ایجاد یک مرکز شهر قوی(بحريني،352:1377).

ب ـ در طرح شهر جدید چیبا در شرق توکیو

1ـ ایجاد احساس رفاه بین ساکنین شهر

2ـ ایجاد یک زندگی راحت و خوش

3ـ تأمین نظام رفاهی کامل برای جامعه به منظور ایجاد یک زندگی سالم

4ـ ایجاد یک محیط فرهنگی و آموزشی غنی جهت به وجود آوردن یک زندگی فعال

5ـ ایجاد یک زندگی راحت باری ساکنین در یک محیط مرفه

6ـ ایجاد آینده­ای مرفه در چیبا

7ـ ایجاد شهری برای عصر جدید به عنوان مرکز مبادلات و ارتباطات بین­المللی

8ـ ایجاد شهری مملو از حیات با استفاده از صنایع تکنولوژی پیشرفته و متنوع (بحريني،353:1377).

جـ طرح ساماندهي منطقه اردهال کاشان                                      

1ـ تأکید بر رشد و توسعه موزون، متناسب و مطلوب منطقه­ای مبتنی بر امر خود اتکایی منطقه

2ـ تأکید بر مزار امام­زاده علی بن محمد به عنوان مرکز ثقل در برنامه­ریزی و طراحی منطقه­ای

3ـ تدوین چارچوب کلی توسعه کالبدی ـ فضایی(بحريني،353:1377).

د ـ طرح سیاتل پایدار (1993)

1ـ هدایت رشد به گونه­ای که مراکز محله­ای موجود را تقویت کند

2ـ فراهم کردن این امکان باری مردم که به محل خرید خود نزدیکتر باشند، از وسائل نقلیه عمومی استفاده کنند و از نظر اقتصادی فعال باشند

3ـ کاستن از واستگی به اتومبیل شخصی

4ـ ایجاد امکانات جدید در مورد مسکن پر تراکم

5ـ بهبود شرایط زندگی در مراکز محله­ای با سرمایه­گذاری در ایجاد پارک، مراکز شهری، کتابخانه و محورهای پیاده

6ـ ایجاد حس هویت محله­ای

7ـ محافظت شهر در مقابل تهدید تغییر هویت و شخصیت آن(بحريني،354:1377).    

تبیین اهداف (ضوابط) عملیاتی(خرد)

همانطور که گفته شد اهداف کلی تنها مقاصد ایده­آلی هستند که کلیه عملیات را در جهت خود هدایت می­کنند. اینگونه هدف­ها معمولاً اظهارات کلی و انتزاعی­اند که هادی و راهنمای برنامه­ها و تصمیمات بوده و جهت کلی را مشخص می­سازند. هدف­های کلی را به سختی می­توان اندازه­گیری نمود، و به همین جهت قابل استفاده جهت تهیه راه­حل­های طراحی نمی­باشند. در حالی که هدف­های عملیاتی در چارچوب هدف­های کلی به طور دقیق­تری تعریف شده و به سهولت قابل اندازه­گیری و سنجش هستند و معمولاً با وسائل حصول به مقاصد مورد نظر مترادفند. این مرحله را با توجه به خصوصیات و عملکرد آن مرحله: خاص کردن، معنی و مفهوم به زبان طراحی و ضوابط و معیارهای طراحی نیز نامیده­اند. بر این اساس مفهوم اصلی این مرحله ترجمه و تبدیل اهداف کلی به اهداف خاص­تر و مشخص­تر جهت استفاده در تهیه و تنظیم راه­حل­های طراحی است. اهداف مرحله پیش طبق تعریف کلی، آرمانی، عمدتاً دست نیافتنی، از ماهیت­های مختلف و معمولاً به صورت یک عبارت نوشتاری هستند که جوابگوئی به آنها در قالب راه­حل­های طراحی به صورت موجود مشکل و یا غیر ممکن است. لذا این مرحله در حقیقت به عنوان واسطه بین اهداف کلی و راه­حل­های طراحی پیش­بینی شده تا با خاص کردن اهداف مورد نظر و تبدیل آنها به زبان فضائی ـ کالبدی طراحی شهری زمینه را برای تهیه راه­حل­ها در مرحله بعد فراهم سازد(بحريني،357:1377).        .

نمونه­ای از اهداف خرد در فرایند طراحی

در طراحی شهر سانفرانسیسکو (San francisco Urban design plan, 1972) اهداف کلان به ترتیب زیر به ضوابط عملیاتی زير تقسیم می­شود:

1ـتأکید برالگوی ویژه شهر که به شهر و محلات آن یک تصور ذهنی، حس هدف و وسیلة جهت­یابی داده است.

2ـحفاظت از منابعی که موجب ارتباط با طبیعت، پیوند با گذشته و جلوگیری از ازدحام می­گردد.

3ـتبدیل در پروژه­های بزرگ جدید به منظور اطمینان آنها با الگوی موجود شهر، منابعی که باید حفظ شوند، محیط محله­ها.

4ـ بهبود وضع محلات به منظور ارتقاء سطح ایمنی، راحتی، غرور و موقعیت (بحريني،360:1377).        

نمودار رابطه اهداف خرد و کلان در شهر سانفراسيسکو

هدف کلی 1ـ ارتقاء منطقه به عنوان یک محیط فعال و زنده

هدف عملیاتی2ـ تأمین دسترسی ایمن و راحت به دریاچه

هدف عملیاتی3ـ حفاظت حداکثر از سطح آب دریاچه، در عین توجه به حد معقول توسعه اقتصادی

هدف عملیاتی4ـ ایجاد پارک و فضای عمومی در کناره­های آب و ایجاد خیابان­های منظرسازی شده به طرف سایر قسمت­های شهر (بحريني،390:1377).             

---

 

• فرایند طراحی
• طراحي شهري
• اهداف خرد و کلان