معرفی کتاب
خوشه‌های‌صنعتی،نظریه‌هاوکاربردهادربرنامه‌ریزی‌منطقه‌ای
شهر قرن بیست و یکم، شهر دانش و نوآوریها است، شهری که میآموزد، تجربه میکند و گسترش مییابد. شهری که در آن...
پیش گفتار
در دهه‌هاي اخیر تغییرات محتوایی و کیفی زیادی در بازارهای جهانی رخ داده است؛ منطقه‌ای‌شدن و جهانی‌شدن بازارها سرعت گرفته است. كسب وكارها، با هدف استفاده بهینه از امکانات و جلوگیری از هدر رفتن منابع با ارزش، تمهیداتی اندیشیده‌اند که نتیجه آن تغییر در ساختار كسب وكار شده است. یکی از مشخصات بارز و اصلی این تغییر ساختار، رشد و ترویج بیش از پیش صنایع کوچک و متوسط مي باشد.
برخلاف چند دهه گذشته در دنیای معاصر، نگرش به صنایع کوچک و متوسط از اساس تغییر کرده است. بسان این دگرگونی، نتیجه بحث و گفت وگوهای عالمانه‌ای است که در محیط‌های علمی و دانشگاهی اتفاق افتاده است. برخی صاحب نظران، اهمیت بنگاههای کوچک و متوسط را تا آن جا مهم دانسته اند که توسعه این بنگاهها را رمز توسعه اقتصادی دهه آینده اعلام نموده اند؛ اما نکته مهم در این میان، لزوم اصلاح ساختار و برقراری رابطه مناسب و عادلانه میان بنگاه‌هاي كسب و كار می باشد.
شدت یافتن رقابت جهانی و بازشناسی الگوی پیشرفت کشور مي تواند تعریف شفاف و ضابطه‌مند از مدل پیشرفت و ایجاد یک باور همگانی در میان نخبگان و عامه مردم درخصوص ضرورت تعیین الگوی صحیح توسعه را به همراه داشته باشد.
همكاري مجموعه‌هاي فعال در يك گرايش از كسب وكار و تكميل فعاليت هاي يكديگر در قالب مدل توسعه خوشه، مي‌تواند امکان توسعه یافتگی را به شدت افزایش دهد. این اتصال فعال و پویا باعث میشود واحدها از امکانات وسیع تری برای شناسایی بازار مصرف، دسترسی ساده تر به مواد اولیه، انتقال مداوم تجربه و دانش و... برخوردار گردند.
مدل توسعه خوشه‌هاي كسب و كار از مدل هاي نويني است كه پس از يك دهه فعاليت مستمر، هم اكنون در كشور بومي شده و پس از موفقيت هاي كسب شده، زمينه انتشار آن به ساير كشورها نيز فراهم شده است.
اميد است تلاش مولفين اين كتاب در جهت آشنايي بيشتر علاقه مندان به مدل توسعه خوشه هاي كسب و كار مفيد واقع شده و گوشه اي از مفاهيم مربوطه را انتقال دهد.
دكتر غلامرضا سليماني
سازمان صنايع كوچك و شهرك هاي صنعتي ايران
مقدمه:
شهر[1] قرن بیست و یکم، شهر دانش و نوآوریها است، شهری که میآموزد، تجربه میکند و گسترش مییابد. شهری که در آن عناصر شهری به گونهای نظاممند در کنار هم قرار گرفتهاند که توجه بیشتر و منسجم به آنها، توسعهی شهری را موجب میگردد؛ و از سوی دیگر بی توجهی به هر یک از عناصر، قسمتهای دیگر را نیز تحت تأثیر میدهد. صنعت، خدمات و کشاورزی سه عنصر اصلی برای چرخهی اقتصاد شهریاند که پویایی هر یک، اقتصاد شهری را رونق میبخشد. به عبارتی پویایی اقتصاد شهری، بیانگر پویایی و تضمین بقاء حیات شهر و پیرامون آن است. بخش صنعت به عنوان محرک اصلی شهر، نقش ویژهای در توسعه شهر دارد. دیدگاههای زیادی در مورد توسعه اقتصاد شهری مطرح شده است که مطالعهی روند آن، بیانگر تغییر تدریجی دیدگاهها از «سطح کل به جز» به «سطح جزء به کل» و در آخر تلفیقی از هر دو میباشد.
طی سه دهۀ گذشته، توجه به توسعه اقتصادی بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته و در آخر برای فائق آمدن بر مسائل مالی شهر، راه حل توسعه اقتصادی توصیه و در نتیجه سیاست توسعه اقتصادی، جزء لاینفک آن دانسته شد. در این راستا موفقیتهای چشمگیری که بنگاههای کوچک و متوسط[2] نسبت به بنگاههای بزرگ بدست آوردهاند بیش از موارد دیگر، مورد توجه قرار گرفته و مطالعات نشان داده است که میتوان حتی از این بنگاهها به عنوان موتور محرک رشد اقتصادی یاد کرد.
یکی از مدلهای موفق در این زمینه، مدل خوشههای صنعتی است. موفقیتهای چشمگیر این مدل در زادگاه آن (یعنی ایتالیا) و بررسی و تجربهی آن در سطح جهانی نشان داده است که این مدل در زمینه توسعه شهری و اقتصاد پایدار شهری موفق عمل مینماید؛ اما روند و چگونگی آن و سیاستهای اجرایی آن در هر کشوری و حتی در هر استانی متفاوت بوده است. از این رو تقلید و پیروی محض از این مدل برای هیچ مکان جغرافیایی توصیه نمیگردد.
اختلاف نظر در تعریف مفاهیمی چون صنعت، نوع فعالیت و مکاتب و دیدگاههای فکری، موجب شده است که علاوه بر بیان تعاریف متعدد از خوشههای صنعتی، اصطلاحات گوناگونی نیز نظیر خوشههای کسب و کار، خوشه صادرات گرا، خوشه نوآوری و... به جای آن استفاده شود. نکتهای که از بررسی همهی این تعاریف حاصل میشود، اشتراک این اصلاحات در غایت عملکردی صنایع میباشد؛ چرا که جملگی به دنبال توسعه شهری و منطقهای و اقتصاد شهری پایدارند. بر این اساس، لزوم همکاری سه قطب صنعت، دولت و دانشگاه برای رونق و تقویت اقتصاد شهری و منطقهای در این زمینه، بیش از پیش مشهود میگردد که میتواند در غالب برنامههای استراتژیکی و پروژههای خوشههای صنعتی (خوشههای کسب و کار و...) نمود پیدا کند.
خوشه‌ی صنعتی[3]، به تمرکز پیوند یافته‌ی بنگاههای اقتصادی کوچک و متوسط با پیشینه‌ی تاریخی مشترک، در یک فضای جغرافیایی گویند که این بنگاهها با ارتقاء ظرفیتهای یادگیری، برای استفاده‌ی بهینه از منابع و دستیابی به مزایای گوناگون، به همکاری و رقابت میپردازند. خوشهای شدن صنعت[4] با مزایای حاصل از همجواری و هممکانی، به وجود آوردن فرصت و تهدیدهای مشترک و نظایر آن، منجر به رشد و توسعه منطقهای، ایجاد اشتغال و در نهایت بالا بردن ارزشهای منطقه میگردد. ادبیات قابل توجهی بر نقش کسب و کار و خوشههای صنعتی موجود در شهرها به مثابه هر اقتصاد ملی سالم تمرکز کردهاند و بر این باور میباشند که سرریزهای دانش، یادگیری و نوآوری به واسطۀ وجود نهادهای محلی پشتیبان، دسترسپذیری تأمینکنندگان خدمات و فراهم کنندگان متخصص، دسترسی به نیروی کار ماهر محلی بسیار و... خوشههای صنعتی را تقویت میکند؛ و در نهایت، این یادگیری میتواند از قفل شدگی منطقهای به خاطر ارتباط مسیری ایجاد شده، از طریق شکلگیری سازمانهای یادگیری منعطف و پویا در سطح درون و بین بنگاهها، جلوگیری کند.
بنابراین مدل خوشه صنعتی و سیاستهای آن میبایست به صورت یک فرایند و روند عمل نمایند و برنامهریزان و مسئولان شهری و منطقهای، پس از شناخت، ارزیابی، امکان سنجی و اولویتبندی خوشههای صنعتی، با تدوین سیاستهای تقویتی و مناسب در راستای برنامههای استراتژیکی و بازنگری آن پویایی و مداومت داشته باشند.
در تألیف این کتاب سعی شده است تا به روشی سیستمی علاوه بر بیان مفاهیم و تعاریف مختلف و نظریههای مرتبط با مدل خوشههای صنعتی، مدلهای کاربردی برای شناسایی خوشههای صنعتی در مناطق جغرافیایی توضیح داده و در نهایت تجارب خوشههای صنعتی در چند کشور (از جمله ایران- خوشه کفش و دمپایی استان قم) به صورت نمونه بحث شود؛ البته طرح این نظریهها و مدلها دلیل بر پذیرش و کاربردی بودن آنها در قلمرو سرزمینی کشور نیست.
امید است کتاب حاضر مورد توجه دانشگاهیان، اساتید، دانشجویان، مشاوران علوم اقتصادی و کلیه مؤسسات و مراکز مطالعاتی و سازمانهای اجرایی و نظارتی مرتبط واقع شود.
فهرست...........................................................شماره صفحه
فصل اولکلیات..........................................................................................................................................1
1-1مقدمه 1
1-2بیان موضوع و ضرورت انجام آن 4
1-3ضرورت انجام تحقیق 10
1-4پیشینه خوشههای صنعتی 11
فصل دوممفاهیم و الزامات خوشههای صنعتی..................................................................................14
2-1مقدمه 14
2-2مفاهیم کلیدی خوشههای صنعتی 14
1بنگاههای کوچک و متوسط (SMEs) 14
2یادگیری بنگاهها ...........16
3همکاری و رقابت .......21
4تجمیع بنگاهها و مزایای آن....26
5همجواری جغرافیایی .....27
6منابع و سرمایه‌های موجود در خوشه....28
2-3خوشههای صنعتی..... 30
2-4جمع‌بندی 40
فصل سومنظریه‌ها و رویکردهای خوشه صنعتی.................................................................................41
3-1مقدمه 41
3-2تمایز مفاهیم صنعتی 41
3-3از مشکلات عصر صنعتی تا خوشههای صنعتی 47
3-4رویکرد نظری مرتبط با خوشههای صنعتی 68
نظریه ناحیه صنعتی بر آمده از ایتالیا (تخصصی شدن منعطف)68
نظریه ناحیه صنعتی جدید یا کارایی جمعی.. 78
خوشههای صنعتی.. 79
رویکرد هزینه‌های معاملاتی.. 81
رویکرد صرفه‌های تجمع. 82
رویکرد فضاهای صنعتی جدید. 83
رویکرد گروه کرمی (محیط نوآور) : مدل توسعه درونزا84
رویکرد مناطق یادگیری.. 85
رویکرد نهادی.. 86
سیستم‌های نوآوری منطقهای.. 86
3-5جمع بندی 87
فصل چهارم: شاخص‌های خوشههای صنعتی.....................................................................................89
4-1مقدمه 89
4-2همجواریفضایی.91
2-7-2-همجواری فرهنگی- اجتماعی.. 93
4-4همجوارینهادی.95
4-4-1نهادهای دولتی 98
4-4-2نهادهای غیر دولتی و پشتیبان. 103
4-5همجواری اقتصادی. 104
فصل پنجمتکنیک‌ها و روش‌های خوشههای صنعتی.....................................................................105
5-1مقدمه 105
5-2-روش‌های تعیین خوشههای صنعتی 106
الف) مقیاس فضایی 107
ب) از سطح کلان به منطقه در برابر از منطقه به کلان. 107
ج) مرزهای فضایی.. 108
د) عدم تجمع صنعتی.. 110
هـ) مقولات محاسباتی و کمی.. 111
5-3طبقه بندی روش‌های تعیین خوشههای صنعتی 111
مدل الماس پورتر 113
ضریب مکانی 115
تحلیل داده ستانده 116
مؤلفه‌های اصلی و تحلیل عاملی 117
خوشه بندی چند متغیره123
تحلیل گراف 128
استنباط کارشناسی.. 136
تحلیل سهم بخشی 137
تحلیل تناظر 138
تحلیل شبکه 141
دیاگرا فها143
روش پیمایش 147
رویکرد مطالعه موردی کیفی 147
روش‌های ترکیبی 147
فصل ششمتجربیات خوشههای صنعتی......................................................................................152
6-1مقدمه 152
6-2تجربه خوشه صنعتی در کشورهای توسعه یافته 152
6-2-1خوشه صنعتی مبل خانگی و النسیای اسپانیا 152
6-2-2 خوشه صنعتی مبلمان در دانمارک 156
6-3-تجربیات موردی خوشه صنعتی در کشورهای در حال توسعه. 157
6-3-1 خوشه صنعتی منسوجات پانی پات هند 157
6-3-2 خوشه صنعتی تولید کفش مکزیک... 160
6-3-3 خوشه صنعتی مبلمان کلان‌شهر کبو در فیلیپین.. 163
6-4تجربیات خوشههای صنعتی در ایران 168
6-4-1 خوشه كفش و دمپايي استان قم. 168
منابع و مأخذ ...........................................................................................................................................184
[1]- منظور از شهر در این کتاب، منطقهی شهری (شهر و پیرامون آن) است
[2] - SMEs: Small and medium enterprises
[3]- Industrial Cluster
[4]- Industrial Clustering
