برررسی و ارزیابی شاخصهای موثر در هویت شهری(نمونه موردی محله جلفا در شهر اصفهان)
امتیاز کاربران
- توضیحات
- زیر مجموعه: موضوعات
- دسته: برنامه ریزی شهری
- نوشته شده توسط a.moarrefi
- بازدید: 7510
مقاله شاخص های موثر در هویت شهری را از آقایان نوفل، کلبادی و پورجعفر را در اینجا می خوانید
سید علیرضا نوفل*- پارین کلبادی**- محمدرضا پورجعفر ***
تاریخ دریافت : 18/5/1388 تاریخ پذیرش نهایی : 30/8/1388
چکیده
شهر بزرگترین نماد تمدن بشری است که بشر آن را برای امنیت و آسایش خود بنا نموده است. شهر تنها یک سکونتگاه نیست، بلکه آبادی است که روح اجتماع در آن دمیده شده است و از آن هویت میگیرد هویت شهری، هویت جمعی است که با تبلور عینی در فیزیک و محتوای شهر معنادار می شود و به واسطه ایجاد تداعی خاطرات عمومی در شهروندان، وتعلق خاطر شهرنشینان را به سوی شهروند شدن هدایت میکند.پس هرچند که هویت شهر خود معلول فرهنگ شهروندان آن است؛ لیکن فرآیند شهروند‌سازی را تحت تاثیر قرار داده و میتواند باعث تدوین معیارهایی مرتبط با مشارکت و قضاوت نزد ناظران و ساکنان گردد.
از آنجایی که «هویت» مجموعهای از صفات و مشخصاتی است که باعث «تشخص» یک فرد یا اجتماع از افراد و جوامع دیگر میشود؛ شهر نیز به تبعیت از این معیار، شخصیت یافته و مستقل میگردد. مقوله هويت به طورعام و هويت شهري به طور خاص از جمله مقولاتي است كه به جهت نقشي كه در شناخت افراد، اشيا، اجتماعات و مكانها دارد، حائز اهميت فراوان است. علي رغم اهميت اين موضوع در دوران اخير بحران هويت شهري به صورت نگران كنندهاي احساس مي گردد شهرها و فضاهای شهری در گذشته از استقلال، شخصیت و هویت ویژهای برخوردار بودهاند؛ در حالیکه آنچه از اغلب شهرهای کنونی در ذهن عموم شکل میگیرد جز مجموعهای از ساختمانهای بلند، خیابان ها، ادارات و پارکها نیست که در نتیجه آن، تعلق خاطر به این فضاها به مرور کمتر و کمتر می شود. در واقع بايد گفت در دوره معاصر و بهخصوص در سالهاي اخير ساختن براي ساختن و نه ساختن براي زيستن مجالي را براي توجه به مقولاتي مهم و عميق همچون هويت در شهرسازي و معماري باقي نگذاشته است. مدیران و طراحان شهری به جدیت با تدوین قوانین سعی بر اعمال نظر خود را بر کالبد مصنوع شهر داشته و از سوی دیگر شهروندان نیز که تابع فرهنگ و عناصر فرهنگی جامعه خویشند، اصرار بر هدایت کالبد شهر بر اساس فهم خویش از هویت شهری دارند. این مسئله مشکلات عدیده‌‌ای در فرآیند شکلگیری کالبد شهرها ایجاد نموده است و عملاً خلأهای بزرگی در وضع موجود با آرمان شهر پدید آورده است. از طرفی به علت عدم آموزشهای لازم و تقلیدهای بدون اندیشه از مظاهر غربي و الگوهاي مدرن، شهرهای زیادی بر خلاف هويت اصيل شهر ایرانی، در حال شكلگيري و گسترشاند.در اين ميان فضاهاي شهري و بهويژه فضاهاي شهري تاريخي به سبب نقشي كه در شكل دادن تصوير ذهني و نقشه شناختي از شهرها در هويت بخشي به شهرها از جايگاه ويژهاي برخوردارند.در مقاله حاضر شاخصهای مؤثر بر هویت شهری و محلهای در محله جلفا، واقع در منطقه پنج شهرداری اصفهان که شکلگیری آن به دوران صفوی باز میگردد؛ معرفی شده است. این شاخصها در ابعاد گوناگون زیست محیطی، اجتماعی، اقتصادی و کالبدی فضایی
ومیزان تاثیرشان برشکلگیری وپایداری
*دانشیارگروه شهرسازی دانشکده هنرومعماری دانشگاه تربیت مدرس تهران، ایران.
**دانشجوی کارشناسی ارشد برنامه ریزی شهری دانشگاه علم و صنعت ایران.
***دانشجوی کارشناسی ارشد طراحی شهری دانشگاه تربیت مدرس
برمبنای مطالعات میدانی وتطبیقی بوده است درانتها راهکارهایی درراستای ارتقای هرچه بیشتر این شاخصها دراین محله ارائه شده است.
واژگان کلیدی:
هويت، تعلق خاطر، حس مکان، خاطره جمعي، حس شهروندي
مقدمه
شهرها و فضاهاي شهري گذشته از استقلال، شخصيت و هويت ويژهای برخوردار بودهاند؛ درحالي که آنچه از اغلب شهرهاي کنوني ما در ذهن عموم شکل گرفته است جز مجموعهاي از ساختمانهاي بلند، پارکها و خيابانها نيست.
شهر جايي است که تعاملات شهري در آن به وقوع ميپيوندد و مردم حس شهروندي نسبت به شهر خود دارند. به عبارتي آنچه شهر را ميسازد، ساختمانهاي عظيم و پارکها نيستند بلکه مردم خودِ شهرند که با تمام سلايق و ويژگيهاي منحصر به فردشان و در حقيقت هويت شهري و شهرونديشان، شهر را ميسازند.
در مفهوم هويت شهري و عناصر سازنده آن ميتوان به موضوعاتي همچون: «زمان، مکان، قوميت، اعتقادات، آداب و رسوم، زبان مشترک، گويشها و پوششهاي محلي» اشاره نمود. هويت از آنجا که ريشه در تاريخ زندگي اجتماعي آدمي دارد داراي بعد زماني است؛ همچنين در بطن اين مفهوم نوعي تعلق به سرزمين وجود دارد که به آن بعد مکاني نیز ميدهد. در این مقاله شاخصهاي هويت شهري در مواردي نظير:
1. جغرافياي محله 2. فرهنگ محلي 3. پيوستگي فضاهاي عمومي شهري4. خوانايي و نماياني فضاهاي کالبدي محله
5. ويژگيهاي تحليلي خط آسمان، بررسی شدهاند.
1. مبانی نظری
1-1- تعاريف هويت
«فرهنگ معين» آنچه که موجب شناسايي شخص باشد، يعني آنچه که باعث تمايز يک فرد از فرد ديگري باشد. «فرهنگ عميد» هويت را حقيقت شيء يا شخص ميداند که مشتمل بر صفات جوهري او باشد (قطبي،78-83).
«فرهنگ آکسفورد» به عنوان چيستي و کيستي فرد، از هويت ياد ميکند.
هويت بخشي از شخصيت وجودي هر انسان است که هويت فردي او را ميسازد؛ مکاني است که خود را با آن ميشناسد و به ديگران ميشناسند. در واقع ميان فرد و مکان رابطهاي عميق تر از از صرف بودن يا تجربه کردن آن مکان بر قرار است(رضا زاده،6:1380).
اما طبق تعريف متداول، «هويت، احساس تعلق خاطر به مجموعهاي مادي و معنوي است كه عناصر آن از قبل شكل گرفتهاند.»
2-1- هويت شهر و شهرسازي هويتي
يکي از نيازهاي اجتماع انسانی احساس امنيت و حس تعلق است. در اين راستا هويت و عناصر هويتي در زندگي انسان موجب آرامش و ايجاد اعتماد به نفس و ميل به داشتن تلاشي مستمر همراه با احساس امنيت مي شود (موثقي‌ايرملو، ۱۳۸۵).
هويت در شهر به واسطه ايجاد و تداعي «خاطرات عمومي» در شهروندان وتعلق خاطر را نزد آنان فراهم کرده و شهرنشينان را به سوي «شهروند شدن» که گستره‌اي فعال‌تر از ساکن شدن صرف دارد؛ هدايت ميکند. پس هرچند که هويت شهر خود معلول فرهنگ شهروندان آن است؛ ليکن فرآيند شهروند‌سازي را تحت تاثير قرار داده و ميتواند باعث تدوين معيارهاي مرتبط با مشارکت و قضاوت نزد ناظران و ساکنان گردد.
هويت شهري زماني معنادار خواهد بود که تبلور عيني در فيزيک شهر داشته و در واقع کالبد بيروني و فيزيک شهر نمادي از هويت شهري باشد (بيشابور،۱۳۸۷).
هويت يک شهر را ميتوان از جنبههاي مختلف : (کالبدي وطبيعي- انساني و اجتماعي- تاريخي و اقتصادي) بررسي نمود و در واقع شکل گيري هويت شهري تحت تاثير فرهنگ، شکل طبيعي و کالبد مصنوع شهر قرار دارد.
در ادامه به بررسي تعاريفي در باب هويت و جنبههاي شهري هويت پرداخته میشود.
- هويت مکان در اثر تجربه مستقيم محيط فيزيکي رشد مي‌يابد بنابراين بازتابي از وجوه اجتماعي و فرهنگي مکان است (ولمسلي،59:1990). هويت مکان به ويژگيهاي قابل تشخيص مکان نيز اشاره دارد در حالي که هويت مکاني احساسي در يک فرد يا يک جمع است که به واسطه ارتباط شان با يک مکان برانگيخته ميشود (رضازاده،5:1380).
این هویت بخشي از زير ساخت هويت انسان و حاصل شناختهاي عمومي او درباره جهان فيزيکي است که انسان در آن زندگي ميکند (بهزادفر، 1386: 65).
- بي هويتي به معني سلب هرگونه امکان تشخيص، مفهومي است که در دنياي واقعي و با قانون مندي‌هاي مادي حاکم بر آن ،شايد هيچگاه به صورت مطلق نمود نيابد (قاسمي،77:1383).
- تثبيت هويت اگر تغييرات روندي طبيعي داشته باشد و فرصت بروز ثابت هايي را در مقطع زماني بدهد، تغيير هويت نيز با آهنگي قابل پيش بيني و در قالبي قابل سنجش اتفاق مي‌افتد و در مجموع کم تنش بودن جريان تغيير هويت و وجود چارچوب هايي براي قضاوت در هر مقطع زماني هويت را به وضعيت تثبيت شده اي نزديک ميکند. به طوري که این پديده
عليرغم تغييرات هويتي، همواره هويت بخش به نظر مي‌رسد (مدني پور،36:1379-60).
3-1- عوامل هويت بخش شهري
شناخت هويت شهر بايستي برپايه مؤلفههاي تشکيل دهنده شخصيت آن فضا شناسايي شود؛ از جمله مؤلفههاي تشکيل دهنده شخصيت يک شهر عبارتند از: مؤلفه هاي طبيعي، مصنوع و انساني است که اين موارد هر کدام صفات و متغيرهاي خاص خود را دارا ميباشند.
ازجمله متغيرهاي اين مؤلفه ها مي توانيم به موارد زير اشاره نمائيم:
- مؤلفههاي طبيعي: کوه، رود، مادي، تپه، دشت و ... .
- مؤلفههاي مصنوع: تک بناها، راه، محله، ميدان، بلوک هاي شهري و ... .
- مؤلفههاي انساني: فرهنگ، زبان، مذهب، آداب و رسوم، سواد و ... . (بهزادفر،54:1386-56).
نمودارشماره 1 :عوامل موثردرسیماوهویت شهر
|
ماخذ ( فرجامي،۱۳۸۳: 53 ) |
4 - 1 - هويت کالبدي-فضايي
بافت کالبدي و ساختار مکاني-فضايي شهرها يکي از مهمترين ابعاد هويتي شهرها را شکل ميدهد زيرا شکلگیری بافت
کالبدي شهري متاثر از انديشهها، باورها، فعاليتها و سطح فرهنگ جامعه است. از اين رو شناخت اين بخش از شهرها ميتواند به شناخت بيشتر ساير ابعاد اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي نيز بينجامد. واقعيت آن است که بافت کالبدي امکان بازشناسي هويت شهري را به صورت بصري فراهم ميکند و به همين دليل از ميان ساير ابعاد هويتي اهميت بيشتري دارد.
مهمترين ابعاد مورد توجه در بخش هويت کالبدي به طور خلاصه عبارتند از:
شکلگيري شهر(سابقه سکونت گزيني و پيدايش شهر و سير تحول آن در گذر زمان) ويژگيها و ساختار کالبدي شهر (نقشه نظام آرايش، اندازه، تراکم و پراکندگي فضايي پديدههاي شهري)، مکانهاي باستاني و قديمي (آرامگاهها، آتشگاهها، امامزادهها، مدارس، پلها، گورستانها، ، ساختمانها، بناهاو غيره)، ويژگيهاي دسترسي(شبکه مواصلاتي و ارتباطي درون شهري و برون شهري)، ويژگيهاي عملکردي عناصر و اجزاء سازنده بافت کالبدي شهر( شناسایی محلات قديمي ، محور هاي گردشگري و توريستي، فضاهاي باز و عمومي شهر)، نمایش معماري و ساختماني شهر(نماهاي شهري ، شيوههاي ساخت و ساز، مصالح، سبک معماري، مقياس و ...)- خصوصيات تحرکي شهر(تأثير عامل زمان در مظاهر بصري شهر، صدا و بو).
به طور کلی معيارهاي ارزيابي هويت کالبدي به قرار زير است:
اول: تمايز آن از غير و تشابه آن با خودي، دوم: حفظ تداوم در عين تحول، سوم: حفظ وحدت در عين کثرت (میر مقتدائی،29:1383-38).
هويت بصري
این نوع از هویت ارزشهاي زيبا شناختي در شهر و کيفيت فضايي و امکان ادراک و موقعيت و جهت يابي را شامل ميشود. اگر فردي در شهر وارد کنيم و او بعد از ديدن بخش‌هاي مختلف شهر، بتواند به خوبي شهر را توصيف کند و دياگرام شهر در ذهن او باقي بماند اين شهر نمايانگر شهري با هويت بصري خواهد بود.
هويت شناختي
هويت شناختي کيفيت و کميت اطلاع از فضاي شهر و نماد‌ها و نشانههاي شهري و ارزشهاي تاريخي و فرهنگي را نشان ميدهد. عناصر هويتي هرکدام در شب و روز مفهوم خاصي را به ما ارائه ميدهد عناصر بايد در شب و روز آنچنان خوانايي و وضوح داشته باشد که هويت بخشي به شهر را در هر دو زمان حفظ ميکند (موثقي،رامين وسحر آیرملو:۱۳۸۵).
با توجه ذکر شده در ادامه به بسط اين فاکتور‌ها در نمونه موردي پرداخته میشود.
|
نقشه شماره 1 : موقعيت قرارگيري محله جلفا در شهر اصفهان |
2. نمونه موردی (محله جلفا در شهر اصفهان)
1-2- موقعيت محور گردشگري جلفا
اين محور از خيابان توحيد و کوچه نمازخانه مريم شروع شده و به ميدانجلفا رسيده از خيابان حکيم نظامي گذر کرده وارد خيابان خاقاني، کوچه چهار سوق شده و به محور ماديهاي شايج و نايج رسيده ، داخل کوچهسنگتراشها و تبريزيها ميشود اين محور به علت عناصر تشکيلدهندهاش که حائز اهمیت میباشد اابببیسفرهنگي- تاريخي فراواني است از توانبالقوه جذب گردشگر برخوردار ميباشد در همين راستا سازمان نوسازي و بهسازي محور مذکور را با هدفاحياء محله و بازگرداندن حيات و ارزشهاي فرهنگي آن، شناسايي نموده است.
|
نقشه شماره 2: استخوان بندي محله جلفا |
|
عناصر شاخص در محدوده:
|
|
مفصل ها (نقاط مکث) در محدوده:
|
|
محورهاي پياده در محدوده:
|
2-2-فرهنگ
بي‌گمان فرهنگ را بايد مهمترين و غني‌ترين منبع هويت دانست كه در اين خصوص افراد با تكيه به اجزا و عناصر فرهنگي متعدد هويت مي‌يابند و به بيان ديگر فرهنگ هم تفاوت‌آفرين است و هم انسجام بخش در فضا می باشد (بهزادفر، 1386: 22). به لحاظ فرهنگي محله جلفا در شهر اصفهان كه سابقه تاريخي آن به دوره صفوي بازمي‌گردد داراي هويت فرهنگي و اجتماعي ويژهاي است و اغلب ساكنان آن را اقليتهای مذهبي ارامنه تشکیل میدهند كه ميتوان رويت كليساها در محدوده جلفا را از جمله عناصر نشانهاي كالبدي اين محله دانست كه به نوعي عامل متمايز شدن اين محله به لحاظ كالبدي و فرهنگي از بستر پيراموني خود ميباشد.
|
تصویر2 - مراسمهاي فرهنگي ارامنه |
|
تصویر3 - کليسا به عنوان نماد فرهنگي |
|
تصویر1- کشيش ها با پوشش خاص |
3-2-پيوستگي فضاهاي عمومي شهري
مجموعه فضاهاي ارتباط دهنده در شهر شامل گذرهاي اصلي و ميدان‌ها ميباشند كه عناصر متعددي را در شهرها به هم پيوند مي‌دهند كه غالباً فضاها داراي خصوصيت مقاومت و پويايي هستند.
ميدان‌ها و ميدانچه‌ها در غالب فضاهاي ثابت و مقاوم و همچنين گذرهاي اتصال دهنده اين ميدان‌ها به يكديگر به عنوان فضاي پويا در شهرها نام برده مي‌شوند. وجود ميدانچه‌ها و عرصه‌هاي عمومي شهري در طول محورهاي درون محلي باعث ايجاد ارتباط بيشتر و همچنين پيوستگي در فضاها ميشود. اين امر عاملي موثر در تقويت فضاهاي شهري است و به نوعي ميتوان گفت كه پيوستگي فضاهاي شهري در هويت محدوده و شاخص كردن آن تاثير به سزايي دارد (توسلي، 1376، 62).
عناصر هويت بخش بايد داراي ويژگيهاي پيوستگي و يکنواختي باشد و نقاط مشترکي بين گروهها و نسلهاي مختلف ايجاد کند. در محله جلفا وجود ميدانچه‌هاي محلهاي، همچنين گذرهاي بين آن به نوعي نشان دهنده اصل پيوستگي در فضا و وجود فضاهاي متباين در طول مسير شده است (تصویر4).
|
نقشه 3- موقعيت قرارگيري فضاهاي شهري |
|
تصویر4 - محور پياده جلفا |
4-2-خوانایی و ظاهرسازی فضاهاي كالبدي محله
در دهه‌هاي اخير شهرها از بُعد خوانایی دچار مشکل شدهاند ولي باز هم بافت‌هاي داراي سابقه تاريخي به لحاظ خوانايي خوب كار مي‌كنند. مكان‌هايي كه به لحاظ كالبدي و فرهنگي مهم به نظر مي‌‌رسند و داراي جنبه همگاني هستند در ارتقای هویت شهری مؤثرند. در محله جلفا كليساها به دليل اهميت بيشتر، از ساير ساختمانها متمايز شدهاند و واجد بالاترين ارتباط و پيوند با كاركردهاي همگاني هستند. همچنين جدايي مسيرهاي حركت پياده و سواره و تلفيق آن با عوامل طبيعي از جمله مادي‌ها و فضاي سبز حاشيه آن خوانایی به محدوده القا مي‌كند.
از جمله عوامل ديگر این محله، توالي درقرارگيري نشانههاي شهري به لحاظ طبيعي و مصنوع است كه در تقويت خوانایی محیط موثر بوده است.
راه‌ها و گره‌هاي شهري نیز از جمله عوامل موثر بر خوانایی است. محورها مهمترين عناصر كالبدي در محله جلفا ميباشد. در اين محله تغيير در سنگ‌فرش معابر باعث تقويت و شخصيت دادن به محورها شده و همچنين از طريق برجسته كردن و متمايز كردن عناصر شاخص در طول مسير خوانایی در گذرها ارتقا پيدا كرده است. گره‌ها در محله جلفا از ديگر مواردي است كه با قرارگيري فعاليتهاي سازگار با محيط توانستهاند به عنوان فضاي شاخص و همگاني نقش خود را ايفا كند. تصاوير زير به نوعي نشان دهنده عناصر تشكيل دهنده خوانایی و ظاهرسازی در محله جلفا است (تصاویر 5-9).
|
تصویر5 - يک مرتبگي در فرم کالبدي |
|
تصویر9- امکان موقعيت سنجي توسط تعداد محدودي نشانه در سطح محله |
|
تصویر7 - وجود مقياس انساني در فضا |
|
تصویر8 -برج ساعت به عنوان عنصر نشانه اي ارتقا دهنده خوانايي |
|
تصویر6 - حضور عناصر طبيعي در بستر محله |
5-2-خط آسمان و جداره
جداره‌هاي متفاوت بناهاي پيراموني در محدوده جلفا، جلوه خاصی به بناهاي شاخص محدوده مي‌بخشد. بدين معني كه جدارهها با فرم‌ها و اشكال گوناگون و ضرباهنگها و ... قابليت ادارك فضا را افزايش ميدهد و همچنين اين عناصر قابل رويت در بهبود غناي حسي محدوده جلفا نقش ويژهاي را ايفا مي‌كند.
خط آسمان و ضرباهنگ و ريتم و همچنين نقاط تاكيد را به صورت موردي در دو قسمت از محدوده ميتوان مورد بررسي قرار داد:
قسمت اول جداره كليساي وانك مورد تحليل واقع شده است (تصاوير10،11). دوم جداره شمالي محور سنگتراشها به لحاظ كالبدي مورد بررسي قرار گرفته است (تصاوير12،13،14).
|
تصویر10- خط آسمان در جداره غربي کليساي وانک داراي فراز و فرود در مرکز خط ترکيب در جداره غربي کليساي و قرار گيري گنبد فضاي صحن کليسا و تغيير در تعادل جداره |
|
تصویر11 - ضرباهنگ وريتم تکرار شونده در جداره کليسا - استفاده از ريتم قابل ادراک |
|
ستونهاي عمودي تاکيد کننده بر کشش عمودي در جداره استفاده از يکمرتبگي در فرم توده، کشش عمودي در مرکز به صورت عنصر ايجاد کننده وحدت |
|
تصویر12 - خط آسمان متعادل و همخوان در جداره محور سنگتراشها |
|
تصویر14-جداره هاي فاقد ريتم ولي داراي هماهنگي و تناسبات و ترکيب متعادل |
|
تصویر13- عناصر مدور در جداره - وجود تعادل در برخي وروديها – تاکيد بر گشودگيها |
6-2-نظام تركيب و اختلاط فعاليتهاي محلي
فعاليتها را ميتوان از جمله عوامل مهم در شكل‌دهي به فضا و همچنين تقويت و سرزنده كردن فضاهاي شهري دانست. محله جلفا در اصفهان به دليل وجود فعاليتهاي جاذب جمعيت از سرزندگي و پتانسيل بالايي برخورد است. اغلب فعاليتهاي شكل گرفته در اين محدوده فعاليتهاي تجاري، تفريحي وگردشگري (از جمله كافه‌ها، رستورانها، مراكز خريد و...) ميباشد كه در ساعات مختلف شبانه‌روز تأثيرات مختلفي در کارکرد محله مي‌گذارد. در ساعات روز بيشتر جنبه خريد و استفاده از مراكز تجاري است. در ساعات ديگر اين فعاليتها به سمت رستورانها و كافه‌ها سوق پيدا مي‌كند و همين امر باعث تقويت حضورپذيري شهروندان در محله و همچنين عرصه‌هاي عمومي و مراكز خريد و ... ميشود.
|
تصویر17- سالن بدنسازي به عنوان فعاليت جاذب جوانان |
|
تصویر15- سازگاری استقرار کاربري تجاري در ميدان جلفا در مجاورت با سایر فضاهاي شهري |
|
تصویر16- سرزندگی فضا با کافه ها و ترياها و رستورانها |
7-2-مصالح غالب در فضا
استفاده از مصالح متعدد در فضاهاي شهري از جمله عواملي است که باعث تنوع در فضا مي شود. در محله جلفا و به ويژه پيرامون كليساي وانك و كوچه جلفا، جداره‌هايي با مصالح متنوع قابل رويت است.
|
تصویر18-دانشگاه هنـــــر فعاليتي سازگار با محيط |
|
نقشه 4- کاربري اراضي محله جلفا |
از جمله مصالح غالب در محدوده:
بناهایی با مصالح سنتي كاهگل كه به دليل قدمت و سابقه تاريخي آنها به همان صورت حفظ و مرمت شده اند. (كليسا و برخي بناهاي پيرامون)
- بناهايي كه از اهميت بيشتري نسبت به ساير بناها برخوردار هستند با مصالح آجر قابل مشاهده هستند.
- بناهاي مدرن و نوساز با مصالح جديد (كامپوزيت‌ها و سنگ و شيشه ...)
تنوع در مصالح جدارهها باعث ايجاد غناي حسي در فضا ميشود (تصاویر 19-21).
|
تصویر21- هماهنگي آجر و کاهگل جداره محور سنگتراشها |
|
تصویر20- برج ناقوس با مصالح آجر و کاشي |
|
تصویر19- مصالح جديد (کامپوزيتها) |
8-2-عناصر نشانهاي
نشانهها از جمله عناصري است كه نقاط و نكات ارجاع دادني هستند كه غالب مردم نقش نشانه‌اي‌شان را از بيرون تجربه مي‌كنند. وجود عناصر نشانهاي متعدد در محله جلفا باعث تقويت هويت و خوانایی فضا شده است.
عناصر نشانه اي در جلفا به دو دسته تقسيم شده اند:
- عناصر طبيعي
- عناصر مصنوع
عناصر طبيعي: از جمله عناصر طبيعي كه ميتوان به صورت ويژه به آن اشاره نمود عنصر مادي و حركت آب در محدوده است كه سرزندگي و طراوت به محيط ميدهد و همچنين در راستاي وجود اين عنصر حياتي فضاهاي سبز در اطراف آن شكل گرفته است و اين عنصر در شاخص كردن و هويت بخشي به اين محله بسيار حائز اهميت ميباشد.
عناصر مصنوع: عناصر مصنوع و انسان ساخت از ديگر نشانهها در جلفا ميباشد كه از جمله اين عناصر ميتوان به برج ناقوس، برج ساعت و گنبدهاي كليساها و برخي بناهاي ديگر به صورت خاص اشاره نمود. توالي وجود نشانهها در اين محله و پيوستگي آنها خوانایی محله را افزايش داده و باعث ارتقاي هويت شهري در آن محله نسبت به محلات ديگر شهر شده است. غالباً برخي از اين عناصر نشانهاي در راستاي آدرس‌دهي و همچنين تشخيص جهت براي شهروندان استفاده ميشود به همين دليل خوانایی در فضا را ارتقا مي‌دهند.
|
تصویر23-گنبد و برج ناقوس کليساي مريم |
|
تصویر22-وجود عنصر طبيعي مادي عامل ايجاد سرزندگي و هويت بخشي به محله |
|
تصویر24-برج ساعت کليساي وانک |
9-2-رنگ و بو
در شهرهاي گذشته رنگهاي طبيعي مصالح محلي که بناها به وسيله آن ساخته ميشد به شهر چهرهاي هماهنگ و همگون ميداد و با روحيه، اقليم و فرهنگ مردم نيز بيشتر تطبيق ميکرد، به اين ترتيب، رنگ هر شهر جنبهاي از هويت آن محسوب ميشد (بهزادفر، 1386: 62).
استفاده از مصالح متنوع در موارد قبل مورد بررسي قرار گرفته که اين تغيير مصالح باعث ايجاد تنوع در رنگهاي جداره هاي شهري ميشود که نمونههاي متعددي از اين جدارهها با رنگهاي جذاب در فضا قابل مشاهده است.
مسئله ديگري كه به نوعي هويت اين محله را از ديگر محلات به صورت خاص مجزا مي‌نمايد، حضور قهوه‌خانه‌ها، کافهها و مغازه‌هاي فروش قهوه است كه اين عنصر باعث ايجاد بوي دلپذيري در فضاي شهري شده و در زماني كه شهروندي در آنجا حضور دارد اين بو را به خوبي احساس كرده و تقويت حس بويايي از اين طريق باعث افزايش خوانايي فضا و در نهايت هويت بخشی فضا ميشود. در انتها ميتوان رنگ در شهر را به عنوان ابزاري براي حفظ هويت و حس مکان در هر شهر و فضاي شهري تلقي نمود.
|
تصویر27- رنگهاي متنوع در فضا جهت تقويت حس تعلق به فضا |
|
تصویر26- مصالح غالب کاهگل با رنگهاي مختلف |
|
تصویر25- وجود کافه ها و استشمام بوي قهوه در فضا |
10-2-عناصر و بناهای تاريخي
وجود بناهای تاريخي در محله جلفا به دوره صفوي برمي‌گردد كه از آن زمان باقيمانده‌اند و در حال حاضر مورد مرمت قرار گرفتهاند.
|
تصویر28-کلیسای کاتولیک |
|
تصویر29- مدرسه فرانسویها |
|
تصویر30-ورودي اصلي کليساي وانک |
11-2-سمبل‌ها و نشانهها
نشانهها عواملي در تشخيص قسمت‌هاي مختلف شهر است كه ناظر به درون آن راه نمي‌يابد (مزيني،1383: 92).
نشانههاي موجود در محله جلفا نشانههاي منحصر به فردي هستند كه به واسطه فرم و تضاد با پيرامون و قدمت و ديده شدن از دوردست خاطره‌اي در ذهن ناظر ايجاد مي‌كند و در چشم انداز شهري تنوع و هويت به وجود مي‌آورد.
دراين بخش سمبل‌ها و نشانهها در غالب دو عنصر مجزا مورد بررسي قرار داده شده است: 1- نشانه: ناقوس کلیسای وانك (برج ساعت)، گنبدهاي كليسا 2- سمبل‌ها : سمبل‌هاي ويژه محله جلفا :كف‌سازي ويژه مسيرهاي پياده، استفاده از مصالح كاهگل رنگي در بناهاي موجود ، وجود پاتوقها،وجود اقليت مذهبي ارامنه درمحدوده، وجود فرهنگ و زبان ارمني
|
تصویر34-برج ساعت به عنوان عنصر شاخص و نشانه |
|
تصویر32-وجود اقليت مذهبي (ارامنه) |
|
تصویر31-وجود فضاي نشينمن |
|
تصویر33-ديد گنبد کليسا از ميدان جلفا |
12-2-مكان‌هاي خاطرات جمعي
محيط شهري داراي دو عنصر کالبدي و انساني است. بدون محيط انساني که همان اجتماع ميباشد, نميتوان محيط کالبدي را تصور کرد؛ افراد از هر محيط کالبدي توقع اجتماعي خاصي دارند. هر محيط انساني خاص, رفتارهاي ويژه خود را به دنبال دارد.
انسان طي زمان براي خود هويتي مكاني قايل ميشود؛ اين هويت مكاني خود تصويري مستقل در ذهن فرد ميشود (بهزادفر، 1386: 65).
حفظ و تقويت عوامل خاطره انگيز ابزاري است که ساکنان را به محله پيوند ميزند و احساس تعلق را در آنها عميقتر مي گرداند. عوامل خاطره انگيز ميتوانند کالبدي يا فعاليتي باشند.
پاتوقها و محلهاي گردهمايي و فعاليت جمعي ساکنان نيز از عوامل خاطره انگيزي هستند که بايد نسبت به حفظ و تقويت آنها مبادرت ورزید (قاسمي، 1383: 165).
پاتوقها نقاطي هستند که به عنوان محلي از رخدادهاي خاص ولي با اهميت براي خاطره جمعي وجود دارد حفظ و بهسازي اين نقاط ميتواند به هويت و تعلق خاطر شهروند کمک شاياني نمايد (پاکزاد، 1385: 131).
وجود پاتوقها و محلهاي تجمع افراد در قسمت‌هايي از محله جلفا به صورت كاملاً ويژهاي قابل رويت است و افراد مسن و سالخورده در بخشي از فضاي تقاطع مادي و محور شكرچيان اين پاتوق را ايجاد کردهاند که سرزندگي و احساس تعلق ويژهاي به آن مكان مي‌دهند.
همچنين فضاي بازروبروی كليساي وانك محل تجمع توريست‌ها و برخي شهروندان است كه در اين فضا نشسته و از چشم‌انداز كليسا استفاده كرده و هويت مكاني را در آنجا تعريف مي‌نمايند.
13-2-همزيستي شهر با عناصر طبيعي
ارزش عناصر طبيعي و حضور طبيعت در شهر و محلات شهري از ديدگاه‌هاي متنوعي مورد بحث و بررسي قرار گرفته است. پايداري محيطي از جنبه‌هايي است كه به آن دلیل وجود عناصر و عوامل طبيعي در كنار محل زيست انسان لازم و ضروري شمرده ميشود (قرائي،32:1384-35).
به نوعي ميتوان اشاره نمود که وجود عوارض طبيعي و استفاده مطلوب از آنها به فراخور وضعيت خاص شان مورد توجه قرار گرفتهاند و همچنين وجود عناصر طبيعي بر تامين آسايش شهروندان و نزديک شدن به يک محله مطلوب ميتواند مورد تاکيد قرار گيرد. وجود پوشش گياهي خاص در حاشيه عنصر طبيعي مادي در محله جلفا چهرهاي متمايز براي محله به وجود آورده است.
|
تصویر36-ايجاد تاکيد در محله از طريق وجود درختان در کليسا |
|
تصویر35- وجود مادي و فضاي سبز حاشيه آن به عنوان مهمترين عنصر طبيعي محدوده |
|
تصویر37-تلفيق عناصر انسان ساخت با عناصر طبيعي در محور مادي |
14-2-کيفيت سکانسها
با حرکت در فضا ناظر با مجموعهاي از فضاهاي داخلي و خارجي يا سلسلهاي از فضاهاي شهري برخورد کرده و با آنها ارتباط برقرار ميکند.
از آنجا که ما در زمان حرکت ميکنيم در درون يک سلسله از فضاها، فضا را در رابطه با جزئي که بودهايم و جايي که انتظار داريم برويم تجربه ميکنيم (چينگ،1370: 246).
کيفيت سکانسها، يا فضا هاي متباين شامل: "کليه کيفيت هاي مطرح شده در کيفيت هاي فضائي" + "کيفيت موثر بر رفتار" + "ميزان سازگاري بين مولفه ها " بوده است (پاکزاد، 1385: 139).
ازجمله کيفيتهاي زير مجموعه کيفيت سکانسها ميتوان به موارد زير اشاره نمود:
- ضرباهنگ
- يک مرتبگي
- تأکید
- §جلوگيري از ايجاد ساختمانهاي جديد با مصالح ناهمگون در محله به خصوص در اطراف بناهاي باارزش
- §حفظ و تقويت پاتوقها
- §حفظ خط و فرهنگ و زبان ارمني
- §تقويت فعاليتهاي جذاب به صورت خود جوش يا سازمان يافته براي جذب ديگران
- §تنوع در انواع کاربريها به نحوي که جاذب گروههاي مختلف اجتماعي، سني .... باشد.
- §ساماندهي کاربريهاي اوقات فراغت (خوراکي فروشيها)
- §ايجاد تباين فضايي در طول محورها
- §حفظ و تقويت کارکردهايي که متناسب با تصوير ذهني شهروندان از آن فضا باشد.
- §تقويت فعاليتهاي گوناگون ولي مکمل يا سازگار در محورها
- رسيدگي و تقويت هر چه بيشتر ماديهاي موجود در محله در راستاي ارتقاي کيفيت زيست محيطي محله و ايجاد لبههای طبیعی محلهای
تکرار هر عنصري از لحاظ فرمال (شکل، رنگ،...) طبق نظمي معين، ريتم يا ضرباهنگ ميباشد. تکرار هر عنصر مصنوع ضرباهنگ مي باشد. ضرباهنگ به تنهايي ايجاد نظم نميکند اما ميتواند نظم موجود را تشديد کند. (پاکزاد،
1385: 142).
|
تصویر39- ضرباهنک موجود در جداره کليساي وانک |
|
تصویر38-تکرار عناصر باعث ايجاد ضرباهنگ. |
مواجه شدن با عنصري به صورت ناگهاني و در بستري يکنواخت موجب ايجاد يک مرتبگي ميشود.
کيفيتي که بر اثر شاخص شدن عنصري فضائي به خاطر ويژگيهاي ظاهري آن در يک منظر شهري به وجود ميآيد (پاکزاد، 1385، 132).
|
تصویر40- عنصر نشان دهنده تاکيد |
|
تصویر41-وجود يکمرتبگي در جداره از طريق عنصر نشانهاي در فضا |
3. جمعبندی
اصولا با توجه به چند وجهي بودن ابعاد هويتي شهر، اخذ يک رويکرد سيستمي و همه جانبه نگر که در آن تمام ابعاد با هم مورد توجه قرار داده شود، لازم و ضروريست؛ تا از اين رهگذر عناصر سازنده شهري (محيطي، اجتماعي،اقتصادي و کالبدي) مشخص و جايگاه آن در شهر و جامعه و نحوه ارتباط آن با مردم در پديدههاي شهر شناسايي شوند.
در راستاي ارتقاي هرچه بيشتر کيفيت فضاي شهري و هويت محلهاي راهکارهاي زير قابل تأمل است:
منابع
الطاي، علي (1382) "بحران هويت قومي در ايران" تهران، نشر شادگان، چاپ اول.
بهزادفر، مصطفي (1386) "هويت شهر نگاهي به هويت شهرتهران" تهران، انتشارات شهر،چاپ اول.
بيشابور (31 تير ماه 1387) روزنامه شهرستان (ص3)، سال سوم، شماره 122.
پاکزاد، جهانشاه (1385) "مباني نظري و فرآيند طراحي شهري" تهران، انتشارات شهيدي،چاپ اول.
ترکزاده، نغمه (1373) "رويش نو در باغ لاله زار" پايان نامه کارشناسي ارشد معماري، دانشگاه شهيد بهشتي.
توسلي، محمود (1376) "اصول و روشهاي طراحي شهري و فضاهاي مسکوني در ايران جلد اول" تهران، مرکز مطالعات و تحقيقات شهرسازي و معماري ايران،چاپ چهارم.
چينگ، فرانسيس دي.تي (1370) "معماري: فرم، فضا و نظم" ترجمه زهره قراگوزلو، انتشارات دانشگاه تهران.
رضازاده، راضيه (1380) "بحران ادرکي رفتاري در فضاي شهري" مجله شهر داري ها، ويژه نامه شماره ۵، طراحي شهري، سازمان شهرداري‌هاي کشور.
فرجامي، محمدرضا (1383) " ابعاد هويت شهري جلد اول " مجموعه مقالات همايش مسايل شهرسازي، ، ساخت کالبدي شهر.
قاسمي اصفهاني،مرواريد (1383) "اهل کجا هستيم؟" هويت بخشي به بافت‌هاي مسکوني» تهران، انتشارت روزنه، چاپ اول.
قطبي، علي اکبر (1387) "مفهوم هويت و معماري امروز ايران" ماهنامه آينه خيال (مهروآبان)،ص(83-87 )، شماره 10.
لينچ، کوين (1383) "سيماي شهرچاپ ششم" ترجمه منوچهر مزيني، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
مدني پور،علي (1379) "طراحي فضاي شهري"چاپ اول نگرشي بر فرايند اجتماع و مکاني» ترجمه فرهاد مرتضايي، تهران، شرکت پردازش و برنامه ريزي شهري.
مطوف،شريف (1386) "بحران هويت و تشديد آن در زندگي اردوگاهي پس از زلزله بم" مجله باغ نظر(پاییزوزمستان)،سال چهارم شماره هشتم.
موثقي،رامين وسحر آیرملو (1385 )" عناصر هويت فرهنگي در شهر" مرجع مهندسي عمران، اولين همايش بين‌المللي شهر برتر طرح برتر، سازمان عمران و شهرداري‌هاي همدان.
ميرمقتدايي، مهتا (1383) "معيارهاي شناخت و ارزيابي هويت کلبدي شهر ها" نشريه هنر‌هاي زيبا (پاییز)،ص(29-38) ، شماره 10.
