استقرار و پیدایش شهر تابعی از شرایط محیطی و موقعیت جغرافیایی است. زیرا پدیدههای طبیعی در مکانگزینی، پراکنش و توسعه فیزیکی شهری اثر قاطعی دارند. بنابراین اولین گام در راه برنامهریزی و اجرای توسعه پایدار شهری، شناسایی سیستمی و همه جانبۀ شهر از تمامی زوایا خواهد بود. شهرهای مناطق خشک و نیمه خشک نیز از جمله موارد خاص در زمینه مسائل طبیعی خصوصاً ژئومورفولوژیکی هستند که در جهت برنامهریزی آنها باید اندیشید. در گذشته معمولاً برنامهریزان، واحدهای ژئومورفولوژیکی و توپوگرافی را ایستا در نظر می- گرفتند و اشکال ناهمواریها را ، تقریباً ثابت و غیر متغییر تصور مینمودند. در حالیکه امروزه اثبات گردیده است، این واحدها، ایستا نبوده و با پویایی و دینامیسم طبیعی در ارتباط میباشند و عدم توجه به اصول و مکانیسمها مورفولوژیکی، تعادل مورفولوژیکی و دینامیکی را بههم خواهد زد و چه بسا باعث بروز خسارتهای جبرانناپذیری گردد. در این پژوهش، با استفاده از روش تحلیلی-توصیفی و مطالعۀ خصوصیات یکی از شهرهای مناطق خشک و نیمه خشک کشور و بررسی توانها و قوتهای آن در قالب یک روش برنامه- ریزی)سوات(، تعیین گردید که توجه سیستمی به شهر از مهمترین اقدامات در برنامهریزی میباشد. انجام بررسیهای لازم این امر را ثابت میکند که شهر قم با وجود داشتن محدودیتهای محیطی، دارای فرصتهای فراوانی در زمینۀ گردشگری طبیعی، بکارگیری و بهرهبرداری از منابع طبیعی و... میباشد و توجه به آنها، نه تنها موجب افزایش توان اقتصادی منطقه میگردد، بلکه با برنامهریزی درست و هدفمند میتوان از مشکلات و مخاطرات احتمالی آینده، تا حد ممکن جلوگیری و درصورت بروز حادثه از شدت آسیبهای آن کاست.

درگذشته برنامهريزان بر اين باور بودند که واحدهاي ژئومورفولوژيکي و توپوگرافي ايستا و اشکال ناهمواريها تقريباً ثابت و غيرمتصور ميباشند، اما امروزه کاملاً اثبات گرديده است که اين واحدها، هميشه با پويايي و ديناميسم طبيعي همراه ميباشند و عدم توجه به اصول و مکانيسمهاي مورفولوژيکي، تعادل مورفولوژيکي و ديناميکي را بر هم خواهد زد و چه بسا باعث بروز خطرات بزرگي گردد (نادرصفت، 199: 1379). ژئومورفولوژي شهرهاي مناطق خشک و نيمه خشک به عنوان يکي از موارد مهم در برنامهريزي و توسعه پايدار اين شهرها عنوان شده و خواهد شد. لذا در جهت مديريت و برنامهريزي اينگونه شهرها، ضمن بررسي همه جانبه مسائل و فرصتهاي موجود توجه به عوامل طبيعي و محيطي نيز يکي از ارکان اصلي استقرار و توسعه آنها خواهد بود. شهرها کانون فرصت و محيطي‌ براي‌ ارائه‌ توانائيها و استعدادهاي بالقوه‌ بوده و به‌ عنوان‌ جزئي از سلسله‌ مراتب‌ سيستم‌ فضايي و تقسيمات‌ سياسي‌ - جغرافيايي‌ هر کشور، براساس‌ شاخصه‌هاي‌ مختلف سياسي، اجتماعي، اقتصادي، فرهنگي و محيطي شکل‌ مي‌گيرند. در سالهاي پاياني سده بيستم ميلادي توافق گستردهاي در بين انديشمندان شکل گرفته است، که باور دارند نيل به توسعهاي پايدار، فراگير و راستين، نيازمند رهيافت و راهکارهائي متفاوت از آنچه متداول است، ميباشد. آنچه که با نگرش مهندسي در پي توسعه آفريني بود جاي خود را به نگرشي اقتصادي داده و نارسائيهاي آن نيز، جوامع را به سوي نگرشهاي اجتماعي و بومشناسانه (اکولوژيک) رهنمون ساخته است؛ تا ضمن تصحيح نگرشهاي اجتماعي به رهيافتي کلگرا و "انسانپايه" دست يابد (صرافي،13:1379). بر همين مبنا در برنامهريزيهاي شهري امروز، با رويکردي فراگير و جمعگرا (پلوراليسم) و باحفظ محيط اکولوژيکي، براي رفع نيازهاي انسان امروزي تلاش ميگردد، محيطي که انسان در آن احساس آسايش و رفاه کند و در آن، محيط کمترين لطمه را ببيند تا به يکي از اهداف توسعه پايدار نايل گردند. اين مقاله با هدف نشان دادن نقش عوامل محيطي و ژئومورفولوژيکي در برنامهريزي و توسعه شهرهاي مناطق خشک و نيمه خشک گردآوري شده و نمونه مورد مطالعه را در اين تحقيق شهر قم قرار داده است که از بسياري از جهات طبيعي و انساني نقش اين شهر غير قابل انکار ميباشد.