دانلود رایگان خلاصه دروس ژئومورفولوژی ایران

رشته کوه‌های شمال‌غربی ایران در آذربایجان دنباله رشته‌های قفقاز به‌شمار می‌آیند و این دو رشته کوه‌ها را فرورفتگی عمیقی که رود ارس در آن جاری است از یکدیگر جدا می‌سازد. کوه‌های شمال‌غربی ایران از چند رشته متمایز که ساختمان زمین‌شناسی آن‌ها مختلف و از شمال‌غربی به جنوب‌شرقی امتداد می‌یابند ترکیب یافته است. شاخه‌های متعددی که از رشته‌های اصلی جدا می‌شود دره‌های کوهستانی و هامون‌های بسته‌ای می‌سازند که در یکی از آن‌ها دریاچه کوهستانی ارومیه قرار دارد.

ارتفاعات مطلق رشته کوه‌هایی که دریاچه را از قسمت شمال و مغرب و جنوب احاطه کرده‌اند از 2000 تا 3000 متر است ولی در مشرق دریاچه ارتفاع توده کوه‌های عظیم سهند به 3822 متر می‌رسد. اشکوب‌های دوره‌های قدیم کامبرین و پره کامبرین تمام اشکوب‌های جدیدتر تا پلیوسن در ساختمان زمین‌های کناره‌ها و جایگاه دریاچه ارومیه دخالت دارند. پادگانه‌های مرتفع رودخانه‌های قدیمی به‌صورت تراس‌های متوالی در حوالی تبریز مشاهده می‌شود.

 الف. قراداغ:

شمالی‌ترین رشته‌های مرزی ایران قراداغ است که ارتفاع متوسط آن‌ها در حدود 3440 متر است لیکن بعضی قله‌های آن به ارتفاع 3660 متر نیز می‌رسد. طول این رشته کوه در حدود 220 کیلومتر و پهنای آن از 30 تا 65 کیلومتر تغییر می‌یابد. قراداغ از اشکوب‌های قدیمی پالئوزوئیک همراه با اشکوب‌های بلورین و معادن عمده فلزات رنگین تشکیل یافته است.

تقریباً به‌موازات قراداغ ولی اندکی در سمت شرق، سبلان داغ جای گزیده که نقطه مرتفع و آتشفشانی آن 4820 متر بلندی دارد. این ناهمواری آب پخش کن، بین حوضه رود ارس و رودهایی است که به دریاچه اورمیه می‌ریزند. پایه این توده آتشفشانی از بازالت و آندزیت و تراکیت و مواد آتشفشانی دیگر به‌ویژه توف‌های آتشفشانی است. عرض رشته کوه قراداغ در قسمت غربی در حدود 20 کیلومتر و در مشرق 40 کیلومتر است. دامنه‌های آن بسیار تند و عبور از آن مشکل است و فقط در قسمت غربی بعضی گردنه‌های قابل عبور دارد که از یکی از آن‌ها راه آهن جلفا تبریز می‌گذرد(دره دیز).

در قسمت جنوب‌تر سبلان داغ رشته کوه بزغوش قرار دارد که تقریباً تا دریاچه اورمیه کشیده می‌شود و به قله آتشفشانی و مرتفع سهند به‌ارتفاع 3722 متر ختم می‌شود. بزغوش کوهی است سنگی که فقط قسمت غربی آن قابل عبور است و راه تبریز_میانه به تهران از آن می‌گذرد و ساختمان شیبی آن مانند سهند می‌باشد.

قله‌های سهند و سبلان از کوه‌های آتشفشانی قدیمی هستند. گدازه‌های آتشفشانی و چشمه‌های آب‌گرم فراوان در آن‌ها دلیل کافی بر آتشفشانی بودن آن‌ها است. قسمت‌های فوقانی سهند را تقریباً در تمام مدت سال برف‌هایی که سرچشمه رودخانه‌های بی‌شمار هستند فرا می‌گیرد. برف معمولاً در شیارهای بخش مرتفع آن به‌صورت دائمی است.

رشته سرحدی کوهستانی ترکیه با شاخه‌های بزرگ ولی مرتفع خود که به‌سمت شمال گسترش دارد بخش کوهستانی ماکو را تشکیل می‌دهد. در این قسمت آب‌های قسمت‌های علیای ارس و دجله و دریاچه وان(ترکیه) جاری است. در قسمت جنوبی این نواحی بخش‌های کوهستانی که هامون اورمیه را فراگرفته قرار دارد.

مرز طبیعی کوه‌های جنوب‌غربی ایران رشته کوه سلطان احمد است که از حوالی شهر سنندج به‌طرف شمال تا شهر میانه امتداد یافته و 2500 متر بلندی دارد.

ب.رشته البرز:

رشته‌های البرز در بخش شمالی از اشکوب‌های ژوراسیک و در بخش جنوبی از اشکوب‌های دوران سوم است که در دامنه‌ها و دره‌های آن رسوبات دوران چهارم به‌صورت آلوویال و پرولوویال دیده می‌شود. بلندترین رشته‌ها از قله دماوند به‌صورت اشعه دایره به جهات مختلف کشیده شده‌اند. ارتفاع البرز از 2500 متر تا 4000 متر تغییر می‌کند ولی قله‌های جداگانه آن بلندتر هم هستند.

بلندترین قله ایران شمالی آتشفشان مخروطی و خاموش دماوند(5678 متر) است که در هوای صاف قله آن از فاصله 300 تا 400 کیلومتر مثلاً از شهر کاشان دیده می‌شود. دماوند قله آتشفشانی است که در مرحله سولفاتار قرار گرفته و فعالیت آتشفشانی آن در دوره‌های ماقبل تاریخ پایان یافته ولی بخاره گازهای گوگردی هنوز ازقله مخروطی و کناری آن که دود کوه نامیده می‌شود بیرون می‌آید.

مخروط دماوند در محل برخورد چندین خط چین خوردگی قرار گرفته و فعالیت آتشفشانی در آن چین خوردگی‌ها و حرکات تأثیر زیادی نداشته است. حتی دره‌های کنونی موقع آتشفشانی آن وجود داشته‌اند(مثلاً دره هراز از مواد آتشفشانی بر روی طبقات دیگر به‌صورت افقی قرار گرفته است).

مواد دیگر آتشفشانی در تمام دامنه‌ها و مرتفعات آن به‌صورت برهنه و آشکار دیده می‌شود. مخروط آتشفشان عبارت است از تراکیت و آندزیت، گدازه‌های تراکی آندزیت که به‌وسیله سیمان‌های توف به‌هم آمیخته است. در اغلب نقاط توف‌های خاکستر مرکب از قطعات کوچک گوشه‌دار شکسته مخلوط با قطعات بزرگ‌تر و بمب‌های آتشفشانی دیده می‌شود. توف‌هایی یافت می‌شود که بسیار نزدیک به سیلت(گل رست دانه‌ریز) است. از 2600 متر به بالاتر در دامنه‌های شمالی دندانه‌هایی با سدهای یخی دیده می‌شود.

مخروط آتشفشان به دهانه‌ای ختم می‌شود که کناره‌های آن از سنگ‌های بازالتی است و بر روی این سنگ‌ها گازهای گوگردی ورقه‌ای از گوگرد به‌جای نهاده است و خود دهانه یا کراتر پر از برف و یخ است. در شیارها و فرورفتگی‌های دامنه‌های آن زبانه‌های یخی و یخ‌برف بر روی هم انباشته شده است. از بالای این قله رشته‌های عظیم البرز به هر طرف گسترش یافته است. در شمال آن نواحی جنگلی پر درخت مازندران و در جنوب به‌فاصله بیش‌تری سطح سفید رنگ دشت کویر از دور دیده می‌شود. دامنه‌های دماوند سنگی و بی بهره است. البرز را چند گردنه قطع می‌کند که از هریک از آن‌ها راه‌های شوسه عبور می‌کند.