بازارهای ایران
امتیاز کاربران
- توضیحات
- زیر مجموعه: موضوعات
- دسته: برنامه ریزی شهری
- نوشته شده توسط a.moarrefi
- بازدید: 3028
بر پایه اطلاعات موجود در منابع تاریخی، از اواخر قرن اول هجری به بعد در بسیاری از شهرهای جدید و کمابیش همه شهرهای قدیمی، بازارهایی دائمی با فضاهای ساخته شده وجود داشت. در این نوع بازارها، هر صنف در بخشی از راسته اصلی یا در یکی از راسته های فرعی جای داشت و هر نوع کالا در محلی معین عرضه می شد.
بازار در زبان پهلوی «واکار» و «وازار» آمده و به معنای محل داد و ستد و اجتماع است. بازار در تمدن ایران و جهان سابقه چند هزار ساله دارد. از همان هنگام که انسان موفق به تولید محصول بیشتر از نیاز خود گردید و به فکر مبادله آن با دیگر محصولات و تولیدات مورد نیاز خود افتاد، مراحل شکل گیری بازار آغاز شد. برای این منظور ابتدا فضاهای بازی در مجاورت روستاهای بزرگ به این کار اختصاص دادند که در فصولی از سال و به تدریج در روزهایی از هفته، محل اجتماع، داد و ستد و مبادله منطقه می شد. سپس با گسترش جوامع و مبادلات، زمان، مکان، شکل و ساختار آن نیز دچار تغییرات و تحولات تکاملی گردید و به تدریج از حالت موقت به دایمی و از وضعیت فاقد سرپناه و معماری به ساختارهای معماری متشکل و دایمی تبدیل گردید. در دوران اسلامی، شهرنشینی گسترش یافت و بسیاری از شهرهای کوچک قدیمی توسعه یافتند و شماری شهر جدید در برخی نواحی کشور به ویژه در نواحی مرزی یا ارتباطی ساخته شد. در بعضی از شهرهای جدید مانند کوفه و بصره، فضایی باز برای بازار در نظر گرفتند که فروشندگان و کسبه، ابتدای روز به آنجا می رفتند و بساط خود را در هر جا که می یافتند پهن می کردند و تا هنگام شب می توانستند در آنجا باشند. به عبارت دیگر، فضایی به عنوان بازارگاه در نظر گرفته می شد که جای ثابتی برای افراد وجود نداشت، اما به تدریج و پس از گسترش یافتن این شهرها، کم کم فضاهایی به صورت دکان های ساخته شده در بازار بنا گردید و بازاری دائمی در بخشی از شهر شکل گرفت.
بر پایه اطلاعات موجود در منابع تاریخی، از اواخر قرن اول هجری به بعد در بسیاری از شهرهای جدید و کمابیش همه شهرهای قدیمی، بازارهایی دائمی با فضاهای ساخته شده وجود داشت. در این نوع بازارها، هر صنف در بخشی از راسته اصلی یا در یکی از راسته های فرعی جای داشت و هر نوع کالا در محلی معین عرضه می شد. هنگامی که حجاج در سال 85 ه.ق شهر واسط را می ساخت، برای هر صنف در بازار راسته جداگانه ای در نظر گرفت. البته پیشینه راسته های تخصصی در بازار و استقرار پیشه وران هر صنف در کنار یکدیگر چه در ایران و چه در عربستان، به پیش از اسلام می رسد.
از قرن سوم هجری به بعد، به تدریج و با روی کار آمدن حکومتهای ایرانی و محلی، فعالیتهای اقتصادی و در پی آن توسعه و عمران شهری به صورت قابل ملاحظه ای رونق یافت. در منابع تاریخی مربوط به قرون چهارم تا ششم هجری نظیر حدود العالم من المشرق الی المغرب، صورة الارض، المسالک و الممالک، تاریخ بخارا، راحة الصدور و آیة السرور و سفرنامه ناصرخسرو، مطالب فراوانی درباره افزایش تولید انواع صنایع دستی در شهرها و حتی برخی روستاهای بزرگ و صادرات آن به شهرهای کشورهای دیگر وجود دارد. برای مثال پارچه های کتانی کازرون چنان شهرت داشت که تا مناطق دور دست جهان اسلام گاه تا ده دست خرید و فروش می شد بدون آنکه بسته های آن را باز کنند و تنها مهر و نشان کارگاه های کازرون کافی بود. همچنین گفته اند در شهر کوچک تون در قرن پنجم چهارصد کارگاه زیلوبافی وجود داشت.
بازارهای شهرهای بزرگ در این دوره بسیار توسعه یافتند. ناصرخسرو در هنگام سفر به اصفهان در قرن پنجم گفته است که در بخشی از بازار اصفهان، دویست طرف برای تبدیل پول یا پرداخت برات حضور داشتند و در بصره نیز صرافان نقش مهمی در اقتصاد شهر ایفا می کردند.
هرچند که یورش، غارت و ویرانگری های مغولان در قرن هفتم هجری، بسیاری از بازارها را به خرابی کشاند اما در اواخر این دوره و عهد غازان خان و الجایتو و وزیران با کفایت آنها نظیر خواجه رشید الدین فضل الله، بازارهایی در شهرهای مهم این دوره ساخته شد. ساخت بازارها در دوره صفوی فزونی گرفت و تا اواخر دوران قاجار ادامه یافت.
p مجموعه تاریخی بازار شیراز
مجموعه بازارهای شهرهای اسلامی علاوه بر کارکردهای اقتصادی و تجاری، در زمینه های مختلف اجتماعی، مذهبی و سیاسی نقش غیر قابل انکاری داشته و به همراه مساجد جامع، بخش مهم و مرکزی بافت شهرهای قدیم را به وجود می آورده است.
بازارها در شهرهای قدیم معمولا در ارتباط با راههای ارتباطی و دروازه اصلی شهر، مسجد جامع و میدان اصلی شهر شکل گرفته و به تدریج گسترش می یافت. با گسترش بازار نیازهای جدیدی به وجود می آمد که منجر به پیدایش فضاها و بناهای وابسته ای در مجموعه بازار می گردید، از جمله خان، تیمچه، خانبارها، ضرابخانه، کارگاه های تولیدی و خدماتی و بناهای عمومی شامل مسجد، حسینیه، آب انبار، حمام و قهوه خانه .
عناصر و فضاهاي بازار راسته اصلي بازارهاي اصلي غالبا يه شكل خطي و در امتداد مهمترين راه و معبر شهري شكل مي گرفته است. به همين سبب مهمترين بخش و عنصر اصلي يك بازا
عناصر و فضاهای بازار
راسته اصلی
بازارهای اصلی غالبا یه شکل خطی و در امتداد مهمترین راه و معبر شهری شکل می گرفته است. به همین سبب مهمترین بخش و عنصر اصلی یک بازار، راسته اصلی آن است. یک راسته بازار در ساده ترین شکل با دکانهای واقع در دو سوی آن شکل می گرفت. بسیاری از بازارها به تدریج ساخته می شدند و توسعه می یافتند و به همین دلیل امتداد راسته این بازارها به پیروی از صورت معابر غیرمستقیم و به شکل ارگانیک بوده است. شمار اندکی از بازارها که توسط حاکم یا افراد خیرخواه ساخته می شد، مستقیم و طراحی شده بود. در امتداد یک راسته اصلی اصناف گوناگونی مستقر می شدند. به این ترتیب که هر صنف در بخشی از راسته اصلی جای می گرفت. در بعضی از شهرهای بزرگ دو یا چند راسته اصلی به صورت موازی یا متقاطع پدید می آمد.
راسته فرعی (رسته)
بازارهای شهرهای بسیار کوچک تنها از یک راسته اصلی تشکیل می شد اما در شهرهای متوسط و بزرگ افزون بر راسته اصلی، تعدادی راسته فرعی به صورت موازی یا عمود بر راسته اصلی پدید می آمد که حاصل توسعه بازار در معابر فرعی بوده است. شمار معابر فرعی در هر بازار به رونق و توسعه فعالیت های اقتصادی در آن شهر بستگی داشت. اغلب موارد راسته های فرعی هرکدام به یکی از اصناف یا پیشه وران اختصاص می یافت و کالای خاصی در آن عرضه می شد.
دالان
دالان یک فضای ارتباطی است که غالبا در فضاهای معماری به شکل خطی نقش رابط بین فضای بیرونی یا فضای درونی ساختمان یا تنها بین فضاهای درونی بنا را دارد. دالان در بازارهای بزرگ نیز یک فضای ارتباطی است و غالبا به صورت کوچه یا راسته ای کوچک و فرعی است که از یک سو به راسته ای دیگر و از سوی دیگر به یک کاروانسرا مربوط است و به طور معمول در دو سوی آن تعدادی حجره و دکان وجود دارد. در بازار تهران شمار زیادی دالان وجود دارد.
p نمای 3 بعدی سرای حاج کریم - اصفهان
سرا یا خان
همان تجارت خانه بوده است. نمونه جنس از آنجا تحویل گرفته شده و در جاهای مختلف پخش می شده است. از سراهای بزرگ و مشهور می توان به سرای گنجعلی خان کرمان و سرای وزیر قزوین اشاره کرد.
خانبار یا کالنبار
محل انبار و کار روی جنس بوده است. جنسی که به وسیله چهارپایان حمل می شده، نمی بایست وارد بازار شود لذا اجناس از راهی موازی به نام پس کوچه در خانبارها خالی می شده است. خانبارها محوطه های بزرگی در پشت سراها بوده و در آنجا چند کارگاه دستی کوچک و انبار قرار داشته است.
قیصریه
به معنی سرای دراز است و صنعتگران و پیشه وران ظریف کار مانند زرگران ، گوهریان، سوزن دوزان و بزازان در آنجا به کار می پرداختند. قیصریه ها در داشته و محیط خلوت آن اجازه می داده است که کارهای هنری در آن انجام گیرد. قیصریه قزوین، قیصریه ابراهیم خان در کرمان، بازارچه بلند در اصفهان، قیصریه اصفهان و قیصریه وکیل شیراز از زیباترین قیصریه ها هستند.
چهارسو
محل تقاطع دو راسته اصلی و مهم بازار را چهارسو می نامند. در بعضی از موارد در محل برخورد دو راسته طراحی شده بازار غالبا فضایی طراحی شده به صورت چهارسو می ساختند که به سبب موقعیت ارتباطی آن، ارزشمند به شمار می آمد. چهارسوی بزرگ بازار اصفهان و چهارسوی بازارهای لار، تهران، کرمان و بخارا از نمونه های خوب باقی مانده به شمار می آیند. در برخی از دوره های تاریخی به پیروی از واژه عربی سوق به معنی بازار، به جای چهارسو از واژه چهارسوق استفاده می کردند.
p مجموعه تاریخی بازار کرمان
میدان
در کنار یا امتداد بعضی از بازارهای مهم در شهرهای بزرگ یک میدان شهری یا ناحیه ای وجود داشت، زیرا بازار مهمترین راه و معبر شهر بود و در بیشتر موارد با یک میدان شهری مرتبط بود. بازار بزرگ اصفهان با دو میدان سبزه میدان(میدان کهنه) و میدان نقش جهان مرتبط است. در کنار قسمتی از بازار کرمان، میدان گنجعلی خان قرار دارد. سبزه میدان در کنار بخشی از بازار تهران بود و هنوز قسمتی از فضای آن باقی است. میدان خان یزد نیز از این نوع میدانها به شمار می آید.
جلوخان
جلوخان به عنوان یک فضای شهری عبارت از فضایی ارتباطی به شکل یک میدانچه است که از چهار یا سه طرف محصور و دارای فضای ساخته شده است و به عنوان یک فضای ورودی، مکث و تجمع مورد استفاده قرار می گرفت. جلوخان اصلی مسجد امام در بازار تهران و جلوخانهای مسجد النبی در بازار قزوین که تا حدی تغییر یافته اند و جلوخان سردر قیصریه در بازار اصفهان از نمونه های باقی مانده به شمار می آیند.
حجره
دکان یا حجره ساده ترین و کوچک ترین عنصر فضای بازار است. شماری از دکانها یا حجره ها وقتی به صورت خطی در دو سوی معبری قرار گیرند، یک راسته بازار را پدید می آورند. مساحت حجره ها بسیار متفاوت و به طور متوسط از ده تا بیست و پنج متر مربع بوده است. حجره های واقع در طبقه همکف و هم تراز با سطح معبر به طور معمول نقش یک مغازه یا دکان را داشت که کالاهایی در آن عرضه می شد، در حالی که حجره های واقع در طبقه فوقانی بازارهای دو طبقه بیشتر به عنوان دفترکار و فضای اداری یک تجارتخانه مورد بهره برداری قرار می گرفت. بعضی از حجره های واقع در طبقه فوقانی بازارها نیز به عنوان کارگاه استفاده می شد.
بعضی از حجره های بازار کمی(حدود هفتاد و پنج سانتیمتر) از سطح معبر بالاتر بودند. در این حالت در برخی موارد در زیر هر حجره یک انبار می ساختند. حجره های بعضی از پیشه ورانی که کالاهایی را تولید و سپس عرضه می کردند، نقش یک کارگاه را نیز داشت و اغلب در این حالت کف این حجره ها هم تراز سطح معبر یا اندکی پایین تر بود. بسیاری از آهنگریها، مسگریها و نجاریها چنین وضعی داشتند. بعضی از حجره ها افزون بر فضای اصلی، بخشی به صورت صندوقخانه داشتند. صندوقخانه فضایی واقع در انتهای حجره بود که با دیواری جداکننده از فضای اصلی حجره متمایز می شد.
تیمچه
تیمچه از دیگر بخشهای جالب توجه بازارهای قدیمی بود که ظاهرا در مراحل متأخرتری نسبت به دیگر بخشها به وجود آمده و معماری آن نیز نسبت به دیگر بخشها تکامل بیشتری دارد. تیمچه فضاهای گسترده و سرپوشیده ای عمدتا با طرح هشت ضلعی است که در دو و گاه سه طبقه ساخته شده و گرداگرد صحن مرکزی آن حجره ها و دکانهایی قرار گرفته است. فضای مرکزی و وسیع تیمچه با طاق و گنبدهای مسقف شده و با کاربندی و مقرنسهای زیبا مزین می شده است. تیمچه بزرگ قم و تیمچه امینی کاشان درست در عصر انحطاط معماری ایران به صورت یک شاهکار نغز و هنرمندانه خودنمایی کرده اند.
بازار بروجرد: بازار بزرگ بروجرد از مراکز قدیمی این شهر است که نبض اقتصادی منطقه را در دست دارد. همسان با دیگر شهرهای قدیمی ایران، بروجرد نیز از دیرباز دارای بازارهای مختلف و فعالی بوده است که نه تنها جنبه اقتصادی داشته اند که بعنوان مهمترین مرکز فعالیت های اجتماعی شهر نیز شناخته می شده اند. ساختار فعلی بازار بزرگ بروجرد در دوران قاجار طراحی شده است که همراه با مسجد سلطانی (امام خمینی) از دیدنی های جالب مرکز شهر بروجرد به حساب می آید. بازار بروجرد بطور کلی شامل سه دسته از بخش های مختلف است: راسته بازارها، کاروانسراها و مراکز جانبی.
راسته بازارها:بخش عمده بازار بروجرد را راسته های مختلفی تشکیل می دهند که هر یک اختصاص به شغل و حرفه خاصی دارند. معمولا هر صنف دارای سازماندهی خاص خود بوده و هستند که نوعی هماهنگی در تعیین نرخها و کیفیت خدمات را موجب می شود. بزرگترین راسته بازار بروجرد، بهراسامشهور است که ساده شده راستا و راسته است و بعضا به اسمبازار بزرگیاراسته بازارهم شهرت یافته است. به دلیل بزرگی این بازار مشاغل مختلفی در آن به چشم می خورد که بیشتر مشتمل بر گیوه دوزی، کفش فروشی و کفاشی، جوراب بافی (ساخت رویه ی گیوه های قدیمی)، عمده فروشی مواد غذایی و مایحتاج خانه و نیز پشم فروشی است. از دیگر راسته بازارهای مهم می توان به بازار مسگرها اشاره کرد که تا گذشته ای نه چندان دور از رونق بسیاری برخوردار بود ولی امروزه بیشتر به مرکز توزیع ظروف آلومینیومی و استیل ساخت کارخانجات مختلف تبدیل شده است. یهودیان راسته بازار نسبتا بزرگی دارند و بیشتر به عمده فروشی و یا پارچه فروشی مشغولند. از دیگر راسته های بازار بروجرد می توان به اینها اشاره کرد:
بازار حلبی سازها
بازار چلنگرها
بازار بوریاباف ها
بازار کله پزها
بازار زرگرها
بازار نجارها
بازار بزازها
بازار لحاف دوزها
بازار یخدان سازها
بازار دباغ ها
بازار اصفهان
بازار اصفهان یکی از بزرگترین و جالب‌ترین بازارهای ایران و جهان اسلام است.در بین بازارهای شهرهای بزرگایرانکمتر بازاری از نظر تیپ معماری و عناصر متنوع آن، مانند بازاراصفهانسالم مانده و به همین جهت به شدت مورد توجه معماران و شهرسازان داخلی و خارجی قرار دارد.
امتداد بازار بزرگ اصفهان بهمسجدجامع و سپس به بازار عریان منتهی میشود.در این بازار دکانهایی وجود دارد که از 400 سال قبل تا امروز به عرضه تنها یک نوع کالا مبادرت نموده‌اند. امتداد بازار بزرگ اصفهان بهمسجد جامعو سپس به بازار عریان منتهیمی‌‌شود.
این بازار را به علت مجاورت با گنبد نظام الملک و مسجد جامع، بازار نظامیه یا نظام الملکی نیز گفته‌اند و تا نیم قرن پیش رشته‌های طولانی و متعددی این بازار را به بازارهای دروازه طوقچی و بازار غاز و میدان وصل می‌‌کرده است.
از انشعابات دیگر آن، بازار ریسمان و مدرسه کاسه گران است. مجموعه آثار تاریخی دیگری مانند مدرسه ملا عبدالله، مسجد جارچی باشی، مدرسه صدر، مدرسه نیماورد و کاروان سراهایی از عهد صفویه و قاجاریه مانند کاروان سرای مخلص، گلشن و تیمچه ملک و بسیاری کاروان سراها و تیمچه‌های دیگر و حمام‌هایی از عصر صفویه بر اهمیت تاریخی مجموعه معماری بازار بزرگ اصفهان که از سر در قیصریه تا سر در مسجد اصفهان امتداد دارد افزوده است.
قدیمىترین توصیفى که از بازار اصفهان به جا مانده است، شرحى است از قرن چهارم هجرى قمرى (دوران دیالمه)، در کتاب رساله محاسن اصفهان تحت عنوان بازار جورین که مى‌‌گوید:
بازارى بود بر دروازه خور (خورشید) که یکى از چهار دروازه مشهور اصفهان در آن زمان بوده و در فصل نوروز عامه مردم اصفهان با انواع خوردنى‌ها و آشامیدنى‌ها و آلات و ادوات موسیقى یکى دو ماه را در آن محل به تفریح و عیش و عشرت مى‌‌‌‌گذراندند و بالطبع براى احتیاج این جمعیت از اغذیه، البسه و غیره بازارهایى برپا مى‌کردند و طوافان و بازاریان انواع نعمت‌ها را در آنجا گرد مى‌آورند.
بازار قزوین
بازار قزوین، از جمله دیدنی‌ترین آثار معماری شهر قزوین به شمار می‌آید. این بازار تشکیل شده از تعدادی سرا و تیمچه، و مجموعه‌ای زیبا و دیدنی است
این مجموعه در دوره صفویه ساخته شد اما، قسمتهای دیگر آن در دوران قاجاریه تکمیل شد. این بازارهای در گذشته شامل مراکز تجاری چون سراها، مراکز فرهنگی - مذهبی مانند مدارس، مساجد و فضاهای خدماتی نظیر گرمابه و آب انبار بوده است.
از مهمترین ویژگی‌های بازار قزوین، علاوه بر وسعت زیاد آن، ترکیب معماری آن با بهره‌گیری از ترکیب طرحهای شطرنجی و ایجاد مفصل‌های معماری، ورودی‌های مختلف بازار را به آن دوخته است و فضاهای بسیار باشکوهی را ایجاد کرده است.
مجموعه بازار قزوین با معماری جالب و قدیمی، از مکان‌های دیدنی شهر قزوین است. در دوره صفویه، بازارها وسعت یافته‌اند و هر بازار به صنفی خاص اختصاص داشته است. درگذر هر یک از این بازارها مسجد، حمام، سراها، تیمچه‌ها و قیصریه‌ای وجود داشته است که از آن میان، تیمچه‌ها مرکز تجارت و قیصریه محل صنعتگران بوده است.
قیصریه قزوین با طاقهای آجری و ارتفاع بسیار زیاد، از بخش‌هایی از بازار قزوین است که به جای مانده است. این بازار دارای چهار در میباشد: درِ شمالی به تیمچه سرباز؛ درِ جنوبی به تیمچه سرپوشیده، درِ شرقی به سرای وزیر و درِ غربی به چهارسوق کوچکی متصل میشود.
مهمترین فضاهای بازار قزوین عبارتند از: مسجدالنبی (مسجد شاه)، سرای سعدالسلطنه، سرای وزیر، سرای حاج رضا، سرای رضوی (سرای شاه)، سرای خوشنویسان، تیمچه سرباز، تیمچه سرپوشیده، تیمچه حاجسیدکاظم، تیمچه درویش‌مهدی و تیمچه حاج محمدتقی که در زیر به آنها بیشتر اشاره شده است.
سرای سعدالسلطنه: این سرا به دستور سعد السلطنه حاکم وقت قاجاریه قزوین ساخته شد. ارزشمند ترین قسمت این بنا، چهار سوق آن است که از تقاطع قایم دو راسته ایجاد شده و بر فراز آن گنبد بزرگ کاشیکاری شده ای قرار دارد . چهار طرف گنبد را، چهار نیم گنبد با رسمی بندی و نورگیر فرا گرفته‌اند که فضا را بزرگتر نشان می دهند. سرای سعدالسلطنه با وسعتی نزدیک به 2.6 هکتار، یکی از کامل‌ترین و بزرگترین سراهای تجاری ایران است.
سرای وزیر: این سرا رو به روی در شرقی راسته قیصریه قرار دارد . هشتی ورودی آن ، دارای حجره هایی با طاقهای کاشیکاری است و بر فراز فضای مرکزی ورودی آن، گنبدی آجری قرار دارد و یک نورگیر به قطر تقریبی یک متر روشنایی آن را تأمین می‌کند. سرای وزیر دارای حیاطی وسیع است و دور تا دور آن را حجره هایی در دو طبقه فرا گرفته اند. این حجره‌ها روی صُفه‌ای با ارتفاع یک متر از سطح زمین قرار دارند.
طرح سرا، چهار ایوانه و ضلع شرقی آن هم اکنون فاقد ایوان است. تمامی حجره ها دارای طاق جناغی و اکثر آنها در طبقه دوم، دارای ارسی (نوعی در قدیمی که دارای چهارچوب مخصوص بوده و با بالا و پایین رفتن باز و بسته می شده است.)نیز هستند و لچکی ( طرحی به شکل سه گوش ) طاق های حجره ها ، دارای کاشی کاری در طرح ها و نقوش مختلف چون مجلس شکار شیر و پرنده ، طرح های اسلیمی و کتابی ، اسب ، خورشید و انسان بال دار است.
سرای حاج رضا: این سرا دارای حیاطی بزرگ است و حجره ها و اتاق‌ها، گرداگرد حیاط آن در دو طبقه ساخته شده‌اند. ورودی کاروانسرا در سمت غربی آن قرار دارد و با طاق ها ی زیبایی که در بنای آن به کار رفته است، به صورت یک تیمچه سر پوشیده به نظر می رسد.این بنا در گذشته بیشتر در دست بازرگانان تبریزی و قفقازی بود. این سرا از جانب شمال به بازارچه وزیر متصل است. طاق های حجره‌ها و طاق نمای ایوان آن ، دارای قوس جناغی و کاشی کاری در زمینه آجری است.
سرای رضوی: بنای کاروانسرای رضوی بنابر گفته های مختلف ، متعلق به عصر سلطنت شاه تهماسب صفوی یا عهد سلطنت فتحعلی شاه قاجار است. این سرا به صورت دو ایوانی ساخته شده و مجموعه ی حجره ها در دوطبقه گرداگرد حیاط مستطیل شکل آن را فرا گرفته اند. حجره های موجود در زوایه اضلاع، به صورت سه گوش ساخته شده وطاق نماهایی با عمق و عرض بیشتر دارند و در لچکی سقف طاق نمای آنها، تزیینات آجرکاری به شیوه حصیری دیده میشود.
هشتی مرکزی ایوان غربی که با در بزرگی به بازار بزازها متصل میشود، دارای گنبدی آجری با کاشیکاری زیبا است. این سرا در گذشته به صورت کاروانسرا بود و از آن به عنوان بارانداز کاروانیان و شترخان (کاروانسرایی که مخصوص شتران بود) آن برای چهارپایان آن ها استفاده می‌شد.
تیمچه سرباز: بنای دو طبقه تیمچه سرباز در شمال قیصریه قرار دارد. درِ ورودی این تیمچه دارای قوس کلیل است. لچکی‌های طاق‌نمای حجره‌های آن با کاشی‌های زرد و صورتی که نمایشگر صحنه‌های شکار، گل‌وبوته و پرندگان‌اند، تزئین گردیده‌اند. درها نیز دارای اُرُسی‌های چوبی بسیار زیبایی می‌باشند.
تیمچه سرپوشیده: این تیمچه در جنوب قیصریه قرار گرفته است و روی آن با سقفی پوشیده شده است. این تیمچه بنایی است دو طبقه که حجره‌های آن محل کار بازرگانان و تاجران قزوین است.
تیمچه حاجسیدکاظم: در میان بازار، روبه‌روی راسته سراجها، تیمچه سرپوشیده کوچکی قرار دارد که تعدادی از بازرگانان از جمله خودِ «حاجسیدکاظم چرم‌فروش» در آن تجارت می‌کرده‌اند. هم‌اکنون، این تیمچه مرکز چرم‌فروشی و بار فروشی است.
تیمچه رضوی: این تیمچه به سرمایه «حاج سیدابوالقاسم رضوی اصفهانی» ساخته شده است. این شخص تجارتخانه خود را که در سرای سعادت بازار قزوین بود، به اینجا انتقال داده بود و انحصاراً از این تیمچه استفاده می‌کرد. اکنون این تیمچه در دست بازماندگان اوست و به چوب‌فروشی تبدیل شده است.
تیمچه درویش‌مهدی: این تیمچه در میان چهارسوق بزرگ و حمام جلودار، و در برابر درِ جنوبی سرای ضرابخانه واقع شده است. این تیمچه قبلاً جایگاه شاهین‌سازها بود، ولی در حال حاضر بار فروشی است.
تیمچه حاجمحمدتقی: این تیمچه که بانی آن «حاجمحمدتقی یزدی» بوده است، در بازار آهنگرها واقع شده است و در حال حاضر بارفروشی است
بازار تبریز
بازار تبریز یکی از بزرگترین و مهمترین بازارهای سرپوشیده در سطح ایران و قارهٔ آسیا به‌شمار می‌رود.این بازار با مساحتی حدود یک کیلومتر مربع، بزرگترین بازار سرپوشیدهٔ جهان است.
بازار تبریز در مردادماه سال ۱۳۸۹ خورشیدی به عنوان نخستین بازار جهان در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.
این بازار از بازارچه‌ها، تیمچه‌ها، سراها و کاروانسراهای متعددی تشکیل یافته است. پیش‌تر به جهت قرارگرفتن شهر تبریز بر سر چهارراه جادهٔ ابریشم و گذر روزانهٔ هزاران کاروان از کشورهای مختلف آسیایی، آفریقایی و اروپایی از آن، این شهر و بازار آن از رونق بسیار خوبی برخوردار بوده است.
این بازار حدود ۳ سدهٔ پیش و پس از وقوع زمین‌لرزهٔ تاریخی تبریز در سال ۱۱۹۳ قمری توسط نجفقلی خان دنبلی حاکم وقت تبریز بازسازی شده است.
بازار تبریز در سال ۱۳۵۴ خورشیدی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. تاریخ بنای این مجموعه مشخص نیست؛ ولی بسیاری از جهان‌گردانی که از سدهٔ چهارم هجری تا دورهٔ قاجاریان از این بازار بازدید کرده‌اند، دربارهٔ آن اطلاعاتی ارائه داده‌اند.
بسیاری از گردشگران و جهانگردان نظیر ابن بطوطه، مارکو پولو، جاکسن، اولیای چلبی، یاقوت حموی، گاسپار دروویل، الکسیس سوکتیکف، ژان شاردن، اوژن فلاندن، جان کارت‌رایت، جملی کاردی، کلاویخو، رابرت گرنت واتسن، حمدالله مستوفی و مقدسی از رونق و شکوه بازار تبریز تمجید کرده‌اند.
این بازار با داشتن حدود ۵٬۵۰۰ باب حجره، مغازه و فروشگاه، ۴۰ گونه شغل، ۳۵ باب سرا، ۲۵ باب تیمچه، ۲۰ باب مسجد، ۲۰ باب راسته و راسته‌بازار، ۱۱ باب دالان و ۹ باب مدرسهٔ دینی، به‌عنوان اصلی‌ترین مرکز داد و ستد مردم تبریز شناخته میشود.
هستهٔ مرکزی شهر تبریز در داخل یک چهارضلعی قرار گرفته و بازار تبریز در مرکز این چهارضلعی واقع شده‌است.
این بازار از سمت شرق به عالی‌قاپو (مجموعهٔ کاخ‌های ولی‌عهدنشین) و از سمت غرب به مسجد جامع محدود شده و از سمت شمال، بخش‌هایی از شمال رودخانهٔ مهران‌رود را شامل میشود و این دو بخش به وسیلهٔ پل‌های چوبی که در امتداد راسته‌بازار قرار دارند، به هم متصل می‌شوند.
نخستین نقشه از بازار تبریز در سال ۱۳۲۷ هجری، در بخشی از نقشهٔ دارالسلطنهٔ تبریز و به دست اسدالله خان مراغه‌ای ترسیم شده‌است.
نقشهٔ این بازار در بخش شمال شرقی نقشهٔ مذکور رسم شده و اکثر جای‌های مهم آن نظیر تیمچه‌ها و کاروانسراها در این نقشه نامگذاری شده‌اند.
اغلب تیمچه‌ها و سرای‌ها بازار دارای سه طبقه‌می باشند که طبقهٔ زیرین مخصوص انبار کالا ،طبقهٔ دوم تجارتخانه و محل کار و طبقهٔ سوم جهت استراحت و آسایش طراحی شده است.
بازار بزرگ تهران
فکر ساختن بازار ابتدا در ذهن آقا محمد خان قاجار افتاد و در زمان فتحعلیشاه قاجار، در مرکز تهران قدیم، میان دو محله ی «سنگلج» در غرب و «عود لاجان» در شرق، شکل گرفت و در دوره ناصر الدین شاه به رونق رسید.
بنای بازارکه هنوز هم معماری ویژه ی خود را با راهرو های پیچ در پیچ، طاق های ضربی و هواکش های سنتی حفظ کرده است، در آغاز کار زیاد هم پیچیده نبود اما به مرور زمان گسترش یافت چنانکه درآن سرا ها و چارسوق های تو در تو و پیچیده و مرتبط بوجود آمد. مکان های عمومی چون قهوه خانه و زور خانه و حمام و حسینیه و سقّاخانه ساخته شد. راسته ها ایجاد گردید و هر راسته ای که خود در حکم بازار کوچکتری بود، به صنف خاصی تعلق گرفت و بطور جداگانه صاحب تکیه و مسجد و حمّام و غیره و برنامه های خاص خود شد و در برگزاری جشن ها و سوگواری های مذهبی، برای جلب بیشتر مردم با راسته های دیگر به رقابت پرداخت. بنابراین بازار بزرگ که از اجتماع این راسته ها فراهم آمده بود، در مسیر جنب و جوش بیشتری قرار گرفت و مردم بیشتری را به سوی خود کشید.
از طرف دیگر چون معماری بازار بگونه ای بود که زمستان ها گرما و تابستان ها خنکا را حفظ می کرد، کم کم به صورت پایگاه مطبوعی برای مردم در آمد و مرکز ملاقات آنان گردید. مردم در بازار یکدیگر را می دیدند، از حال و وضع هم با خبر می شدند، اخبار اجتماعی و سیاسی را به گوش هم می رساندند و گاهی از صبح تا غروب یعنی تا زمان بسته شدن دکان ها در بازار وقت می گذراندند و بدینگونه بود که بازار چونان شهری پر شور در دل شهر تهران قرار گرفت و قلب تپنده ی آن شد.
در خیابان ناصرخسرو، نزدیک مجموعه اصلى بازار نیز بازاچه‌ها و تیمچه‌هایى وجود داشت که امروزه بقایاى برخى از آنها مانند بازارچه مروى از دوره فتحعلى‌شاه و تیمچه صدر اعظم باقى است
اما امروزه بر اساس نیاز های اجتماعی، بسیاری از آن راسته ها از میان رفته است مثلا ً اکنون دیگر از بازار مسگر ها، بازار مرغی ها و بازار توتون فروش ها اثری نیست و بعضی از آنها هم چون بازار زرگر ها و بازار حلبی ساز ها کوچکتر شده. و حتی از بازار خندق هم که در گذشته، معروف ترین شان بود، رد پایی وجود ندارد. ( به بازار خندق؛ بازار شتر گلو و یا بازار مفت برها هم می گفتند.)
به نوشته صنیع‌الدوله، چهار سوق بزرگ و کوچک بازار در زمان فتحعلى‌شاه قاجار ساخته شد. در این زمان مجموعه بازار به طرف شمال غرب و غرب توسعه یافت، به طورى که به تدریج حدفاصل بین ارک و مسجد جامع به بخش پررونق بازار تبدیل شد و معروف‌ترین و معتبرترین سراها و تیمچه‌ها در این محدوده فعال شدند.در دوره ناصرالدین‌شاه بر تعداد راسته‌ها و رسته‌هاى بازار افزوده شد و تعدادى سرا و تیمچه معتبر ساخته شد. مانند دیگر مجموعه بازارهاى تاریخی، هر کدام از راسته‌ها، رسته‌ها، سراها و تیمچه‌هاى بازار تهران به صنف و فعالیت خاصى اختصاص داشت.
در این دوره بخش‌هاى اصلى عبارت بود از: بازار کفاشان، بازار فرش‌فروشان، بازار عباس‌آباد، بازار امیر، بازار زرگرها، بازار ساعت‌فروشان، بازار بین‌الحرمین (سلطانى جعفری)، بازار چهار سوق بزرگ، مسجد جامع، بازار چهار سوق کوچک، بازار چهل تن (که از قدیمىترین بخش‌هاى بازار و مربوط به دوره فتحعلى‌شاه است)، بازار آهنگران، بازار مسگران و بازار پاچنار.
علاوه بر این در نقاط دور و نزدیک بازار، بازارچه‌هایى ساخته شد که محلات مختلف شهر را تغذیه مى‌کرد از جمله بازارچه معیر و قوام‌الدوله که به بازارچه دوقلو مشهور بودند. از بازار کربلایى عباس على کمرگچی، بازارچه نایب‌السلطنه و ... فقط نامى باقى مانده است.
در خیابان ناصرخسرو، نزدیک مجموعه اصلى بازار نیز بازاچه‌ها و تیمچه‌هایى وجود داشت که امروزه بقایاى برخى از آنها مانند بازارچه مروى از دوره فتحعلى‌شاه و تیمچه صدر اعظم باقى است.
رشد و گسترش و پیشرفت سریع تهران معمارى سنتى بازار را دچار آشفتگى بسیار کرد. به طورى که بخش‌هاى زیادى از بازار نوسازى و یا بازسازى شد و تناسب موجود میان بخش‌هاى مختلف آن از میان رفت.
بنای بازارکه هنوز هم معماری ویژه ی خود را با راهرو های پیچ در پیچ، طاق های ضربی و هواکش های سنتی حفظ کرده است، در آغاز کار زیاد هم پیچیده نبود اما به مرور زمان گسترش یافت
بخش‌هاى قدیمى و جالب توجه بازار عبارتند از: سردر بازار، در سمت سبزه‌میدان، بازار امیر، چهار سوق بزرگ، تیمچه‌هاى حاجب‌الدوله، علاءالدوله، قیصریه و مهدیه و همچنین بخش‌هایى از بازار که در ارتباط به مسجد امام، مسجد جامع و بناهاى تاریخى دیگر قرار دارد.
بناى اولیه سبزه‌میدان در سمت شمالى مجموعه بازار مربوط به اوایل دوره صفویه است اما در دوره قاجاریه و به دستور امیرکبیر، حاج‌على خان مقدم مراغه‌اى (حاجب‌الدوله) تغییرات عمده‌اى در وضع سبزه‌میدان داد.این میدان در دوره‌هاى مختلف یکى از مراکز مهم مذهبی، اجتماعى و سیاسى تهران بود و در آن انواع مراسم مذهبى و سیاسى اجرا مى‌شد.
بازار بزرگ کرمان
بازار بزرگ کرمان که یکی از بزرگترین مجموعه‌های تاریخی این شهر محسوب میشود، طولانی‌ترین راسته بازار ایران نیز به حساب می‌آید
این راسته بازار از میدان ارگ شروع و به میدان مشتاقیه ختم میشود. هر بخش ازبازارکرمان در زمان یکی از فرمانروایان این شهر ساخته شده و به خاطر برخی ویژگی‌هایش در ایران منحصر به فرد و دارای شهرت جهانی است.
این بازار که به بازار گنجعلیخان نیز شناخته میشود، یکی از مهمترین مراکز تاریخی و همچنین تجاری کرمان است به طوری که بیش از 60 درصد آثار تاریخی این شهر را در خود جای داده است.
بازار بزرگکرماناز بازارهای متفاوت چون بازار گنجعلیخان، بازار اختیاری، بازارقیصریه زرگری، بازار مسگرها، بازار کفاشها، بازار کلاه مال‌ها، بازارآهنگری، بازار عزیز، بازارعطاران، بازار مظفری، بازار قدمگاه، بازار قلعه محمود و بازار قلعه تشکیل شده است.
از دیگر بخشهای بازار کرمان چهارسوق‌هایی است که این بازار را به دیگر بازارهای فرعی ارتباط میدهد؛ نظیر چهار سوق گنجعلیخان که محل تقاطع دو راسته بازار است و در گذشته این چهارسوق یکی از پرترافیک ترین نقاط تجاری شهر کرمان بوده است.
نمای گچبری در سقف این چهارسوق زیبا مربوط به حدود 350 تا400 سال پیش است و هنوز در جای جای این سقف نقاشی های رنگ روغن قابل مشاهده است.
راسته بازار کرمان که در مقایسه با دیگر بازارهای ایران معماری متنوع و بی نظیری دارد ترکیبی از هنر دوره‌های مختلف است به اضافه اینکه در هر یک از این بازارها بناهایی چون مسجد و حمام نیز وجود دارد.
صفه عزاخانه، مسجد وکیل، مسجد گنجعلی خان، مسجد چهلستون هر یک مساجدی هستند که با نام بازار اصلی خود که جزیی از بنای آن هستند نامیده می‌شوند و از شکل خاص هر یک از حمام‌ها یا مسجدها در بازارهای مختلف میتوان نوع معماری دوره ایجاد شان را بررسی و به نتایج جالبی رسید.
بازار بزرگ کرمان همچنین در اطراف خود دارای بناهای دیگری است که هر یک در ارتباط با بازارهای مختلف و در دوران‌های مختلف به وجود آمده‌اند به طور مثال مجموعه ابراهیم خان که از بناهای معروف است شامل مدرسه و مسجد و کاروانسرا و حمام میشود و یا مجموعه وکیل که در بازار وکیل قراردارد و مدرسه و مسجد وکیل را در خود دارد.
یکی از ویژگی‌های دیگر بازار کرمان بازارهایی که به صورت غربی و شرقی این بازار را قطع کرده اند که دو بازار قلعه و قلعه محمود در راستای هم و در جهت عمود بر راستای بازار قرار دارند.
بازار قلعه به دلیل نزدیکی به بازار راسته از رونق بیشتری برخوردار است اما هم اینک تعدادی از مغازه‌های بازار قلعه که دورتر از بازار اصلی هستند در دست پارچه فروشان خارجی هستند.
بازار قدمگاه که در حال حاضر بیشتر محل خرید و فروش‌های خرد و محل حضور دستفروشان در ساعات پایانی روز است در قسمت روبروی درب مسجد جامع به بازار عطاران کرمان می‌پیوندد و در این بازار حدود 10الی 15عطاری در کنار هم به فروش داروهای گیاهی کرمان می‌پردازند.
بازار سرپوشیده کرمان دارای دو راسته اصلی است که همدیگر را به صورت دو خیابان متقاطع قطع کرده و در چهار راه خود چهار سوق را بوجود می‌آورد.
راسته غربی- شرقی
این راسته به طول تقریبی 3 کیلومتر از میدان ارگ در غرب شروع و به خیابان میرزا رضا کرمانی در شرق منتهی می گردد. ساختار کلی و عمدة این راسته متشکل از 3 بازار و مجموعة مظفری تشکیل گردیده است که با راسته بازارهایی کم اهمیت تر کامل می‌گردد.
بازار نقارخانه:
در نخستین قدم از میدان ارگ با دهنة بزرگ بازار نقارخانه آغاز می شود، که دارای سقف و سردری بزرگ و بلند و مزین به کاشی کاری است و دارای چند اتاق در بالا است. به نظر می رسد معماری این قسمت بازار مربوط به اواخر دوره قاجاریه است.
بازار سراجی:
در حرکت به طرف شرق، به بازار سراجی می رسیم که از نقارخانه شروع و به چهار سوق منتهی می شود. این بخش از بازار در گذشته محل سراج ها و چمدان سازها بوده است.
کاروانسرای چهار سوق:
در انتهای بازار سراجی و قبل از ورود به چهار سوق به کاروانسرای چهار سوق می‌رسیم، موقعیت این کاروانسرا در نزدیکی دروازه غربی شهر و میدان ارگ از طرفی و از طرف دیگر قرار گرفتن ما بین دو راسته بازار شرقی و غربی و راسته بازار شمالی جنوبی موقعیت ویژه و ممتازی را به آن داده است.
این کاروانسرا در دو طبقه احداث و دارای نزدیک به 90 حجره و انباری و محل استراحت مسافرین بود و دو راسته بازار در ضلع های شرقی و جنوبی آن قرار داشت. طبقه فوقانی آن برای استفاده مسافرین بود و در پایین حجره ها و مغازه ها قرار داشت.
مجموعه و بازار گنجعلیخان:
در امتداد مسیر خود به سمت شرق به بازار ومجموعه گنجعلیخانمی رسیم که بنا به اسناد معتبر بر روی بازار قدیمی شهر ساخته شده است. گنجعلیخان طبق دستور شاه عباس طرح بازاری به انضمام چهار سوقی رفیع و حمامی بسیار بزرگ و عالی با میدان و مدرسه و ضراب خانه و مساجدی چند به همراه آب انباری بسیار بزرگ و محکم با طراحی معماران یزدی و اصفهانی احداث نمود.
بازار اختیاری (شاهی):
این بازار کم عرض و تنگ را میتوان قدیمی‌ترین بخش بازار محسوب کرد. این بازار از مغرب با بازار گنجعلیخان و ازمشرق به بازار وکیل محدود می شود. از مهمترین بخشهای این بازار میتوان به مدرسه علمیه شفیعیه، سرای گلشن، سرای سردار و بازارچه آن منسوب به سردار نصرت و تیمچه محمودیه اشاره کرد.
مجموعه و بازار وکیل:
بازار کرمان از سمت شرق به بازار طولانی و مجموعه وکیل می رسد. مجموعه وکیل شامل مسجد، بازار، حمام و کاروانسرا است. از مهمترین عناصر این بازار می توان حمام وکیل، کاروانسرای وکیل،مدرسه حیاطی، دو قیصریه (اول و دوم) و مسجد وکیل را نام برد.
مجموعه و بازار مظفری:
در ادامه مسیر راسته اصلی بازار در انتهای شرقی آن به بازار مظفری ختم میشود که شامل آب انبار، مسجد، مدرسه، تکیه و بازار است. متأسفانه تمامی بناهای این مجموعه به غیر از مسجد جامع مظفری و تکیه (صفه عزاخانه) همه از بین رفته است.
راسته شمالی:
دومین راسته مهم و اصلی بازار کرمان راستة شمال غربی به جنوب شرقی است که در طول مسیر جاده ای که از دروازه شمالی شهر - دروازه خراسان - خیابان ابوحامد آغاز و در انتهای خود به چهار سوق ختم میشود و از آنجا به بعد در طول راستة جنوبی امتداد می‌یابد.
بازار عزیز:
دروازه شمالی شهر قدیم کرمان (دروازه خراسان) پس از طی مسافتی به بازار عزیز می رسد. امروز از بازار عزیز جز نامی باقی نماده است. از علل اصلی زوال این بازار احداث خیابان شریعتی از شرق به غرب و قیچی کردن بازار بود که سبب شد این بازار از بین برود.
مجموعه و بازار حاج آقا علی (بازار آهنگری):
این بازار که در گذشته قبل از احداث خیابان شریعتی در امتداد بازار عزیز و پیوسته به آن بود از خیابان شریعتی شروع و به سمت جنوب تا راستة بازار کفاشها امتداد دارد. از مهمترین عناصر مجموعة حاج آقا علی به غیر از بازار میتوان آب انبار، کاروانسرا و مسجد چهلستون را نام برد.
راسته بازار کفاشها:
این راسته بازار که از مهمترین و پر رونق‌ترین بازارهای شمالی - جنوبی است پس از بازار حاج آقا علی تا ابتدای بازار کلاه مالی قرار گرفته است. از عوامل رونق آن تجمع صنفی در یک راسته و تنوع در ارائه کفش است که سبب استقبال مشتریها شده است.
بازار کلاه مال‌ها:
این راسته بازار بین دو مجموعه گران‌قدر، عظیم و با شکوه ابراهیم خان و گنجعلیخان قرار دارد و در مقایسه با آن دو مخروبه به نظر می‌آید.
مجموعه و بازار ابراهیم خان: پس از بازار کلاه مال‌ها مجموعه و بازار زیبای ابراهیم خان قرار دارد. مجموعه ای که تمامی شکوه و اعتبار راسته شمالی بازار متعلق به آن است. مجموعه ابراهیم خان مشتمل بر مدرسه و خلوت حمام و قیصریه و آب انبار است.
راسته بازارهای مسگری:
در امتداد بازار کلاه مالی در ضلع شمالی میدان گنجعلیخان راستة مسگری شمالی وجود دارد
راسته جنوبی
قدیمی‌ترین راسته بازار کرمان این بخش است. راستة جنوبی بازار کرمان از دروازه جنوبی شهر، دروازه « رق آباد » یا « ریگ آباد» آغاز شده و تا چهار سوق در مرکز بازار امتداد دارد.
در گذشته کالاها و کاروان‌هایی که از جنوب وارد شهر می‌شدند و نیز کاروان‌هایی که از شمال(خراسان) به طرف جنوب می‌رفتند از این بازار و دروازه آن عبور می‌کردند.
بازار قلعه محمود:
این بازار از محل دروازه سابق جنوبی کرمان یعنی دروازه رق آباد (ریگ آباد) در خیابان احمدی شروع میشود و به شکل بازار سرپوشیده تا خیابان امام خمینی به سمت شمال امتداد دارد. در این بازار بیش از 100 مغازه وجود دارد. یکی از عوامل فرسودگی این بازار مغازه‌های مخروبه و فرسوده‌ای است که به حال خود رها شده‌اند.
بازار میدان قلعه:
در امتداد بازار قلعه محمود به سمت شمال، بازار میدان قلعه قرار دارد که از خیابان امام خمینی شروع و به سمت شمال تا چهار سوق ادامه پیدا می‌کند.بازار میدان قلعه از جمله قدیمی‌ترین و طویل‌ترین بازارهای کرمان پس از بازار بزرگ است که در محله میدان قلعه قرار دارد.
از خصوصیات فیزیکی این بازار میتوان به ارتفاع کف مغازه‌ها نسبت به سطح بازار و وجود سکو در پیشخوان مغازه‌ها اشاره کرد که از آن برای نمایش کالاهای مورد فروش استفاده می‌گردید.
بازار وسیع و کهن کرمان در مرکز بافت قدیم شهر با مظاهری زیبا از ادوار گذشته به یادگار مانده است که ویژگی‌های معماریش بینندگان را متحیر می‌کند.در هر قسمت بازار که قدم بگذاری حس عجیب و متفاوتی را تجربه می‌کنی؛ بازار مسگری بیشتر قدمت و سنتی بودن این مکان را یادآوری می‌کند؛ بازار مظفری عمومی‌ترین جنبه بازار یعنی داد و ستد و خریدهای معمول مردم برای رفع نیازهای روزمره را نشان میدهد؛ گردشگران و علاقه‌مندان به آثار باستانی بیشتر در بازار گنجعلیخان و ارگدیده می‌شوند.سابقه بازار در کرمان به بیش از ۶۰۰ سال قبل می‌رسد، به عصر تیموریان و زمانی که عده‌ای دور هم جمع شدند و بازار اختیاری را به عنوان اولین شالوده بازار بزرگ کرمان پی‌ریزی کردند. از آن پس در مقاطع مختلف تاریخی قسمتهای دیگری به آن اضافه شد و نهایتاً به شکل‌گیری بازاری منتهی شد که امروز از جهت راسته بودن بزرگترین بازار کشور به شمار می‌رود.این مجموعه ارزشمند به صورت شرقی، غربی از میدان ارگ شروع شده و به خیابان میرزا رضای کرمانی ختم میشود و در طول ۱۲۰۰ متر فضای مسقف (به جز بازار مظفری) جاذبه‌های گرانبهایی چون گنجعلیخان، مجموعه وکیل، سرای‌سردار، قیصریه‌ها و …. را در خود جای داده است که در ادامه به معرفی مهمترین این بخشها می‌پردازیم:
بازار ارگ:
این بخش غربی‌ترین قسمت بازار کرمان است که از میدان ارگ آغاز و به چهار سوق گنجعلیخان ختم میشود و مانند مستطیل دور محوطه میدان توحید را محاصره کرده است و خود از دو قسمت بازار «نقاره خانه» و «سراجی» تشکیل شده است؛ بازار نقاره‌خانه در نخستین قدم از میدان ارگ آغاز میشود که دارای سقف بلند و مزین به کاشیکاری است و چند اتاق در بالا دارد که در گذشته هنگام غروب برای تعطیل کردن بازار بر روی آن نقاره نواخته می‌شد.
بازار سراجی
بازار سراجی نیز از بازار نقاره‌خانه شروع و به چهار سوق ختم میشود؛ این بازار در گذشته محل سراجها و چمدان‌ساز‌ها بوده است.
مجموعه گنجعلی‌خاناین مجموعه از شگفت‌انگیزترین آثار تاریخی (مربوط به عصر صفوی) در استان کرمان محسوب میشود. معمار زبردست این مجموعه سلطان محمد معمار یزدی بوده است. این مجموعه شامل میدان، بازار، حمام، ضرابخانه، مدرسه، مسجد، چهارسوق و آب‌انبار است.
بازار گنجعلیخان:
این بازار حدفاصل بین چهار سوق و بازار اختیاری است که سبک معماری جالبی از عصر صفوی به یادگار گذاشته و در بخش جنوبی میدان گنجعلیخان قرار گرفته است، در سمت چپ آن ۱۶ طاق‌نما این بازار را به میدان مرتبط می‌سازد.میدان گنجعلی‌خاناین میدان همانند میادین اصیل ایرانی مستطیل‌شکل است. در سه ضلع آن بازار واقع شده و در ضلع دیگر آن مدرسه گنجعلیخان قرار دارد. این میدان در مرکز داد و ستد شهر قدیم قرار گرفته است.ضرابخانه گنجعلیخان (موزه سکه)در ضلع شمال میدان گنجعلیخان، داخل بازار مسگری شمالی و روبه‌روی حمام، ضرابخانه گنجعلیخان قرار دارد که با گچبری زیبایی تزیین شده است. در گذشته در آن مسکوکات طلا و نقره دولتی را ضرب می‌کردند، در سال ۱۳۷۰ همزمان با بزرگداشت خواجوی کرمانی، این مکان به عنوان موزه سکه مورد بهره‌برداری قرار گرفت.در این موزه مسکوکات متعلق به ادوار مختلف تاریخی از قبیل اشکانی، ساسانی، قاجاری و پهلوی به همراه اطلاعات مربوط در معرض دید بازدیدکنندگان قرار دارد.
چارسوق گنجعلی خان
محل تقاطع دو راسته بازار را چهارسوق می‌گویند. در گذشته این مکان مهمترین نقطه شهر محسوب می‌شده و نمای داخل آن با گچبری‌های جالب و نقاشی‌های زیبا عصر قاجار که چهره شهروندان آن دوره را به تصویر کشیده تزیین شده است.چهارسوق مرکز ثقل بازار است و گنبد آن مرتفع‌ترین گنبد شهر به شمار می‌آمده است.
مجموعه ابراهیم خان
ابراهیم خان ظهیرالدوله که از سال ۱۲۱۸ تا ۱۲۴۰ هجری قمری در دوره فتحعلیشاه قاجار حاکم کرمان بوده، بناهای ارزنده‌ای را در مرکز شهر و جنب مجموعه گنجعلیخان ایجاد کرده است که مهمترین آنها بازار (قیصریه)، حمام، آب انبار و مدرسه است.
بازار ابراهیم‌خان:
این بازار که اکنون به بازار زرگرها معروف است به صورت یک راسته متقاطع عمود بر بازار کلاه‌مالی و به موازات بازار کفاشها قرار گرفته و کاشیکاری سر در آن در نوع خود بی‌نظیر است.مدرسه ابراهیم‌خاناین مدرسه در مرکز شهر کرمان و شمال بازار قدیم قرار دارد و شاه‌نشین، محراب، ایوانچه و غرفه‌های اطراف، ساختمان آن را تشکیل داده است.تزیینات نمای داخل مدرسه، کاشی هفت‌رنگ با نقش گل و بوته، گلدان و مقرنس‌کاری و گچبری است؛ همچنین رفیع‌ترین و زیباترین بادگیر شهر کرمان در این محل واقع شده است. ایوان شرقی و برج ساعت این مدرسه کاشیکاری و چشم‌اندازی زیبا دارد.
بازار رضا مشهد
بازار رضا در ضلع شرقی خیابان امام رضا (ع) حد فاصل میدان بیت المقدس و 17شهریور قرار دارد. بازاری که حتی اگر پاساژهای جدید و امروزی هم از گوشه و کنار شهر سر برآورند، باز هم توریست پذیرترین بخش تجاری شهر است که خیلی از زائران برای خرید سوغاتی هایشان راهی آن می شوند.
سابقه بازار قدیمی مشهد به دوره تیموریان می رسید. این بازار به داخل حرم وصل می شد و حتی مسجد جامع گوهرشاد هم که در همین دوره ساخته شده بود، برای رونق بیشتر به بازار شد و مردم از حرم و مسجد که خارج می شدند مستقیم در بازار بودند.
بازار امروزی مشهد، در سال 1354 ساخته شد. یعنی همان زمانی که بخش هایی از اطراف حرم مطهر در اثر آتش سوزی تخریب شد و بخشی از بازار بزرگ و قدیمی شهر از بین رفت. بعد از آن کسبه بازار به خصوص فرش فروش ها به صرافت ساخت یک بازار دیگر برای جایگزین کردن کسبه افتادند. آنها تمام تلاش خود را کردند تا طرح و نقشه‌ای اسلامی را در معماری این بنا به کار بگیرند. حالا امروز به جای بازار سنتی واقعی مشهد، بازار دو طبقه ای را می بینید که ابتدای آن از فلکه بیت‌المقدس آغاز می شود و به میدان 17شهریور می رسد.
سابقه بازار قدیمی مشهد به دوره تیموریان می رسید. این بازار به داخل حرم وصل می شد و حتی مسجد جامع گوهرشاد هم که در همین دوره ساخته شده بود، برای رونق بیشتر به بازار شد و مردم از حرم و مسجد که خارج می شدند مستقیم در بازار بودند! در دوره صفویه این بازار گسترش پیدا کرد و بعضی از غرفه های آن تا چند سال قبل و پیش از از احداث زیرگذر امروزی حرم همچنان فعال بود.
در همان زمان ها، بازاری به نام زنجیر ساخته شد تا خارجی ها و غیرمسلمان ها در آن گشت و گذار کنند و به حرم وارد نشوند. این بازار به وسیله زنجیرهایی از محوطه حرم جدا می شد ولی در جریان تخریب هایی که صورت گرفت، آن هم به طور کامل از بین رفت.
بخشی از بازار که در سمت چپ خیابان خسروی نو قرار دارد به بازار سرشور معروف است و امروز هم همچنان به همین نام مانده است. می گویند علت این نامگذاری آن است که در این محدوده کاروانسراها و حمام هایی بوده که زوار بعد از آنکه وارد مشهد می شدند در آنها حمام می گرفتند. بازار سرشور روباز است و در آن همه چیز از کیف و کفش و پوشاک ،پارچه، موادغذایی ، لیف و حوله و لنگ و مانند آن عرضه می شود. این روزها اگر گذارتان به این محدوده بیفتد، می توانید مسجدشاه که مقبره امیرقیاس الدین ملکشاه است و حمام شاه، از آثار دوره صفویه را هم در آن ببینید.
چه سوغاتی بخریم؟
حتما می دانید که سوغات مرسوم مشهد، نخود و کشمش، نبات و آبنبات، زرشک و زعفران، زیره، مهر و تسبیح و جانماز، خشکبار، ادویه و جیلی بیلی است اما اگر به دنبال یک سوغاتی خاص می گردید، می توانید راهی بازارهای حاشیه ای شهر شوید که صنایع دستی مثل دیزی سنگی، هاون، صنایع حصیربافی و... را به فروش می رسانند. به خصوص بازارهای محدوده کوه سنگی، طرقبه، شاندیز و...
فیروزه نیشابور هم که معرف حضورتان هست! می توانید این فیروزه را در مشهد پیدا کنید البته به شرطی که سنگ شناس باشید وگرنه در این بازار هم مثل بیشتر بازارهای سنتی دنیا دست زیاد است و تقلب بسیار.
با تمام این اوصاف اگر قصد خرید از بازار مشهد را دارید، باید بدانید که در طبقه دوم این بازار فقط کارگاه‌های کوچک صنایع دستی، طلاکاری، فیروزه تراشی و گلدوزی مستقر هستند که اگرچه جنبه خرید و فروش زیادی ندارند اما برای سفارش دادن کارهای خاص و یادگاری های به یاد ماندنی سفر گزینه های خوبی به شمار می آیند
بازار رضا در ضلع شرقی خیابان امام رضا (ع) حد فاصل میدان بیت المقدس و 17شهریور قرار دارد. بازاری که حتی اگر پاساژهای جدید و امروزی هم از گوشه و کنار شهر سر برآورند، باز هم توریست پذیرترین بخش تجاری شهر است که خیلی از زائران برای خرید سوغاتی هایشان راهی آن می شوند.
سابقه بازار قدیمی مشهد به دوره تیموریان می رسید. این بازار به داخل حرم وصل می شد و حتی مسجد جامع گوهرشاد هم که در همین دوره ساخته شده بود، برای رونق بیشتر به بازار شد و مردم از حرم و مسجد که خارج می شدند مستقیم در بازار بودند.
بازار امروزی مشهد، در سال 1354 ساخته شد. یعنی همان زمانی که بخش هایی از اطراف حرم مطهر در اثر آتش سوزی تخریب شد و بخشی از بازار بزرگ و قدیمی شهر از بین رفت. بعد از آن کسبه بازار به خصوص فرش فروش ها به صرافت ساخت یک بازار دیگر برای جایگزین کردن کسبه افتادند. آنها تمام تلاش خود را کردند تا طرح و نقشه‌ای اسلامی را در معماری این بنا به کار بگیرند. حالا امروز به جای بازار سنتی واقعی مشهد، بازار دو طبقه ای را می بینید که ابتدای آن از فلکه بیت‌المقدس آغاز می شود و به میدان 17شهریور می رسد.
سابقه بازار قدیمی مشهد به دوره تیموریان می رسید. این بازار به داخل حرم وصل می شد و حتی مسجد جامع گوهرشاد هم که در همین دوره ساخته شده بود، برای رونق بیشتر به بازار شد و مردم از حرم و مسجد که خارج می شدند مستقیم در بازار بودند! در دوره صفویه این بازار گسترش پیدا کرد و بعضی از غرفه های آن تا چند سال قبل و پیش از از احداث زیرگذر امروزی حرم همچنان فعال بود.
در همان زمان ها، بازاری به نام زنجیر ساخته شد تا خارجی ها و غیرمسلمان ها در آن گشت و گذار کنند و به حرم وارد نشوند. این بازار به وسیله زنجیرهایی از محوطه حرم جدا می شد ولی در جریان تخریب هایی که صورت گرفت، آن هم به طور کامل از بین رفت.
بخشی از بازار که در سمت چپ خیابان خسروی نو قرار دارد به بازار سرشور معروف است و امروز هم همچنان به همین نام مانده است. می گویند علت این نامگذاری آن است که در این محدوده کاروانسراها و حمام هایی بوده که زوار بعد از آنکه وارد مشهد می شدند در آنها حمام می گرفتند. بازار سرشور روباز است و در آن همه چیز از کیف و کفش و پوشاک ،پارچه، موادغذایی ، لیف و حوله و لنگ و مانند آن عرضه می شود. این روزها اگر گذارتان به این محدوده بیفتد، می توانید مسجدشاه که مقبره امیرقیاس الدین ملکشاه است و حمام شاه، از آثار دوره صفویه را هم در آن ببینید.
چه سوغاتی بخریم؟
حتما می دانید که سوغات مرسوم مشهد، نخود و کشمش، نبات و آبنبات، زرشک و زعفران، زیره، مهر و تسبیح و جانماز، خشکبار، ادویه و جیلی بیلی است اما اگر به دنبال یک سوغاتی خاص می گردید، می توانید راهی بازارهای حاشیه ای شهر شوید که صنایع دستی مثل دیزی سنگی، هاون، صنایع حصیربافی و... را به فروش می رسانند. به خصوص بازارهای محدوده کوه سنگی، طرقبه، شاندیز و...
فیروزه نیشابور هم که معرف حضورتان هست! می توانید این فیروزه را در مشهد پیدا کنید البته به شرطی که سنگ شناس باشید وگرنه در این بازار هم مثل بیشتر بازارهای سنتی دنیا دست زیاد است و تقلب بسیار.
با تمام این اوصاف اگر قصد خرید از بازار مشهد را دارید، باید بدانید که در طبقه دوم این بازار فقط کارگاه‌های کوچک صنایع دستی، طلاکاری، فیروزه تراشی و گلدوزی مستقر هستند که اگرچه جنبه خرید و فروش زیادی ندارند اما برای سفارش دادن کارهای خاص و یادگاری های به یاد ماندنی سفر گزینه های خوبی به شمار می آیند
بازار سنتی رشت
بازار سنتی رشت شامل میدان بزرگ، میدان کوچک، چهارسوق‌‌ها و کاروانسراها است. معماری کاروانسراها و طاقی‌های موجود در بازار رشت یکی از جاذبه‌های توریستی این بازار است.
در گوشه و کنار بازار رشت میتوان جلوه های گوناگونی از زیبایی‌های فرهنگ فولکلور این استان را یافت که به نوبه خود بسیار زیبا و جذاب است. این بازار از بخشهای گوناگونی شامل کاروانسراها و طاقی‌ها و... تشکیل شده است
در بافت 24 هکتاری بازار رشت، 14 کاروانسرا وجود دارد که توسط راسته‌های مختلف به هم مرتبط هستند. این کاروانسراها در دوره قاجاریه و اوایل دوره پهلوی به عنوان کانون‌های بازرگانی ساخته شدند.
تعدادی از آنها عبارتند از: طاقی‌های بزرگ و کوچک، سعادت و کاروانسراهای محتشم، چینی چیان، ملک و ... .
طاقی بزرگ این کاروانسرا در سال ۱۳۲۱ هجری قمری در ضلع جنوبی کاروانسرای طاقی کوچک و راسته دوم زرگرها و ضلع غربی سرای قیصریه فخر، در ضلع جنوبی راسته میدان کوچک و ضلع شرقی راسته پلاستیک فروش‌ها ساخته شده است.
طاقی کوچک و ۱۳ کاروانسرای دیگر نیز در بافت ۲۴ هکتاری بازار رشت، توسط راسته‌های مختلف به هم مرتبط هستند و در دوره قاجاریه و اوایل پهلوی ساخته شده است.
این کاروانسرا در ضلع شمالی بازار رشت جنب مسجد حاج مجتهد قرار دارد و از طریق دالان جنوبی و شرقی به کاروانسرای طاقی بزرگ و راسته گونی‌فروشان و کاروانسرای ملک مرتبط است و همچنین از طریق دالان شمالی به مسجد حاج مجتهد خیابان شریعتی راه دارد.
طاقی سعادت در محدوده میدان بزرگ واقع شده و در بافت بازار درون شهری نقش مهمی دارد. قدمت آن به دوره قاجاریه می‌رسد که در گذشته یکی از قطب‌های تجاری مهم محسوب می‌شده است.
کاروانسرای محتشم همانند دیگر کاروانسراها در بافت ۲۴ هکتاری بازار رشت در سال ۱۳۰۰ ساخته شده و در ضلع شمال غربی آن کاروانسرای گلشن و ضلع غربی آن بازارچه عطاران قرار دارد.
کاروانسرای چینی چیان نیز در قسمت شمال غرب بازار رشت نزدیک چهار سوق قرار دارد و در قسمت شرق با سرای حاجی حسن خان و از غرب بعد از راسته حلبی سازها با سرای سعادت همجوار است. این بنا در سال ۱۳۰۸ توسط برادران چینی‌چیان ساخته شده است.
کاروانسرای ملک دارای بافت بازار درون شهری است که در دوران قاجاریه ساخته شده و برای صادرات برنج به روسیه و ابریشم به کاشان و یزد مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
خرید از بازار رشت اگرچه با مشکلات عبوری روبروست اما در نوع خود از دیدنی های استان گیلان به شمار می‌رود. گردشگران وقتی به بازار رشت وارد می شوند به دنبال خرید سوغات یا کالای مورد نظر در میان تنوعی از رنگ‌های زیبای محصولات کشاورزی، انواع ماهی و... ساعت‌ها به جست وجو می‌پردازند و در کنار آن از کاروانسراهای قدیمی رشت و طاقی های بزرگ و کوچک آن دیدن می‌کنند.
بازار همدان
مجموعه بازارهای قدیمی شهر همدان که از آثار دوره قاجاریه به حساب می‌آیند، در مرکز این شهر قرار دارد مجموعه بازار سنتی و کاروانسراهای شهر همدان، از 38 بازار و راسته بازار و 26 سرا و کاروانسرا تشکیل شده و اکثراً نقاط آن با سبک معماری دوره قاجاریه ساخته شده‌اند
این بازارها که همچون بازارهای اغلب شهرهای قدیمی مسقف و از بافت معماری اسلامی برخوردار هستند، هر یک اختصاص به یک نوع مال التجاره یا پیشه‌ورانی است که دارای حرفه مشترکی هستند. از این رو مردم بر حسب احتیاجات خود می‌دانند برای تهیه نیازمندی‌های خود به کجا مراجعه کنند.
به عنوان مثال بازار قیصریه را میرزا کاظم، منشی قاجاریه در پشت کاروانسرای خود (کاروانسرای میرزا کاظم) برای صنف فرش فروش‌ها ساخت.
در گذشته، هر یک از راسته‌ها وکاروانسراهای این مجموعه به عرضه یک کالای خاص اختصاص داشته، اما این ویژگی، امروزه تا حدودی دستخوش تغییر شده است.
بازارهایهمداننیز مانند بازارهای اغلب شهرهای قدیمی مسقفند و از بافت معماری اسلامی برخوردارند. این بازارها در مرکز شهر همدان قرار دارند و هر یک مختص یک نوع مال‌التجاره یا پیشه‌ورانی است که دارای حرفه مشترکی هستند.
در مجموعه بازار همدان امکاناتی نظیر مسجد، حمام ، زورخانه و چایخانه و غیره به چشم می‌خورد. امروزه از راسته بازارهای همدان (آهنگرها، گیوه کش‌ها، زهتاب‌ها، موتاب‌ها، نجارها، گوزه گرها، صحاف‌ها و..) دیگر خبری نیست.
به علت موقعیت خاص جغرافیایی همدان و قرارگرفتن در مسیر راههای ارتباطی شهرهای غربی و نیز زائران انبوهی که از میانه و مناطق دور دست جهت زیارت عتبات عالیات در همدان توقف می‌نمودند این شهر از اهمیت خاص اقتصادی و جغرافیایی به ویژه در دوران صفویه برخوردار بوده‌است.
با دقت در نقشه همدان می‌بینیم که تمامی بازارهای همدان در حول و محور مسجد جامع ساخته شده. تجار و پیشه وران نماز ظهر و عصر را در آنجا اقامه می‌کنند.
راسته‌ها و قسمتهای مختلف مجموعه بازارهای همدان عبارتند از:
راسته آهک فروش ها، سرگذر، آهنگرها، زنجیرسازها، چلنگرها، پالاندوزها، گونی فروش‌ها، چاقوسازها، راسته حسین خانی، راسته حاج فضل الله، حلّاج خانه، حلبی سازها، دبّاغخانه، رزین بُرها، زغالی ها، زرگرها، سبزه میدان، سمسار خانه، شالار یهودی، شیشه فروش ها، صحّافخانه، صندوق سازها، علاقبندها، قصاب‌ها، قیصریه فرش فروش‌ها، نجّارها، قنّادها، کاه فروش‌ها، کفشدوزخانه بزرگ، کفشدوزخانه کوچک، کهنه فروش‌ها، گیوه کش‌ها، مسگرها، نخود بریز ها، نمدمال‌ها و ... .
بازار همدان در سال 1377 توسطسازمان میراث فرهنگیبا شماره 2027 در فهرست آثار ملیایرانبه ثبت رسید.
بازار زنجان
مجموعه تاريخي بازار زنجان در قلب بافت قديمي كه روزگاري مشرف به دروازه قلتوق ،دروازه جنوبي شهر بودقرار دارد،اين بازار كه طويلترين بازار ايران مي باشد از سوي غرب و شرق گسترده شده بدين لحاظ بازار پائين و بازار بالا تقسيم و نامگذاري شده است .
طبق اسناد و متون تاريخي ساخت آن در سال 1205هجري قمري در دوران حكومت آقامحمد خان قاجار آغاز و به سال 1213هجري قمري مقارن حكومت فتحعلي شاه قاجار پايان پذيرفته است. و در دوره هاي بعد نيز به بناي آن افزوده شد از جمله ساخت چندين سرا ، مسجد ، گرمابه و… مجموعه بازار بالا مشتمل بر بازار قيصريه ، بازار بزازها ، حجت الاسلام ، امامزاده و عبد العلي بيك است . اين مجموعه از نظر توليد و عرضه كالا و خدمات جنبي وابسته ، بسيار غني و مهمترين مركز اقتصادي و تجاري شهر محسوب مي شده است .
بازار زنجان از نظر توليد و نوع فعاليت به هشت راسته تقسيم مي شود از جمله راسته زرگرها ، كفاشها ، بزازها ، سراجها و… . ازكاروانسراهاي جالب اين مجموعه كه نقش مؤثري در عرضة كالاها ايفا نموده ، سرا يا كاروانسراي حاج علي قلي و سراي حاج كربلايي علي را مي توان نام برد احتمالاًدر سال 1300 ه.ق تكميل شده است .
گستردگي جغرافيايي بازار از يك سو و تنوع راسته ها ، تعدد سراها و كاوانسراهاي درون شهري در راسته هاي فرعي كه هركدام به نامي و به فعاليتي خاص اختصاص يافته از سوي ديگر ،همچنين وجود مساجد فراوان گوياي پويايي اين مجموعه فرهنگي، اقتصادي ، تاريخي وهنري در طول زمان و به فراخور اوضاع و شرايط حاكم بوده است.
خصوصا" از نقطه نظر بكاربردن تكنيك هاي معماري و سبكها وشيوه هاي تزئيني دوران قاجار كه در راسته ها ،حجره ها ،چهار سوقها ، مساجد،سراها و كاروانسراهاي درون شهري ،گرمابه ها به زيباترين شكل و شيوه أي اجرا شده است.از جمله كاربرد انواع طاق و قوسهاي هلالي،جناغي و ضربي،گهواره أي خاصه در راسته هاي اصلي و فرعي مزين به آجرچينيهايي با طرحهاي مختلف هندسي ،خفته و راسته،حصيري و بكارگيري تكنيك آجر و كاشي ، و كاشيكاري به رنگها و طرحهاي قاجاري درسطحوح خارجي و داخلي بنا ها ،طاقنماها،طاق و قوسهاوهمچنين ستون نماهاي گلداني در مساجد و سراها قابل ذكر ميباشد كه اوج اين سبك هاي معماري و شيوه ها و نو آوريها ي تزئيني در اجزا,و اركان مساجد خاصه مسجد جامع به ظهور رسيده و اين مجموعه را در طول تاريخ خود تبديل به يكي از يادمانهاي ارزشمند و زيباي هنري و معماري دوران قاجار ساخته اين مجموعه در فهرست آثار ملي كشور به شماره 444/1/14/6/1374 به ثبت رسيده است.
طرح مطالعه و احياي بازار زنجان، اين طرح شامل بخشهاي زير مي باشد.
مطالعات تاریخی و تحلیلی
• نحوه تشکیل بازار زنجان
اگر چه تشخیص نحوه تشکیل بازار زنجان بدرستی و با دقت زیاد میسر نیست اما بیان مورخین و همچنین چگونگی قرار گیری اجزا گوناگون آن در کنار یکدیگر تا حدود زیادی روشنگر شکل گیری و رشد و توسعه این بازار می باشد .
بازار زنجان با توجه به قرار گیری زنجان در مسیر راههای تجارتی شرق – غرب، در امتداد مسیر قزوین – تبریز ایجاد شده و متصل کننده دروازه قزوین به دروازه تبریز می باشد . از سوی دیگر ارتباط بسیار قوی زنجان با مناطق مرکزی از طریق کردستان و همینطور نیاز روستائیان اطراف بویژه در بخش های جنوبی منطقه زنجان در استفاده از مسیر ارتباطی عمده شرق – غرب ، وجود پل میر بها الدین موئد این مطلب است که ارتباط مناطق جنوبی این ناحیه ناحیه با زنجان از طریق این پل . راهی که از آن به شهر و بالتبع به بازار منتهی میشود بوده است . بنا براین میتوان نتیجه گرفت که نطفه اولیه تشکیل بازار را باید در محل تلاقی این دو راه عمده جستجو کرد .
بررسی نقشه بازار و شهر زنجان نشان میدهد که این نقطه تلاقی ، در محل برخورد کوچه حمام میر بها الدین با راسته بازار است . و حمام میر بها، مسجد میرزائی و منازل مسکونی با ارزشی که در این بخش وجود دارند این نظر را تقویت می کنند . بطور قطع نزدیکی این هسته به میدان ورکچی ها در سمت غرب آن که با توجه به چگونگی شکل گیری شهر و نقشی که اینگونه میادین در شهر ها و بازار ها داشته اند یکی دیگر از دلایل اثبات این مدعاست . مطالعه موقعیت شهر و حصار آن و وضعیت فعلی بازار بیانگر این مطلب است که رشد بازار در مراحل بعدی به سمت شرق بوده و بخش شرقی بازار متاخر تر از بخش غربی آن است . چرا که حصار شهر در بخش غربی ، در حوالی خیابان اصغریه بوده و این امر امکان تصور رشد بازار رادر خارج شهر منتفی می دارد .
در جریان رشد بازار زنجان توسط راسته ها ، سراها ، میادین ، تیمچه ها ، بازار ها ، دالانها ، مساجد ، حمام ها ، تکیه ها و سایر عناصر آرایش می یابد تا جائیکه امروزه با رقمی معادل یکهزار باب مغازه و در حدود پنحاه نوع مشاغل مختلف ، نقش مهمی در سطح شهر و منطقه دارد .
• راسته ها :
راسته اصلی بازار زنجان از خیابان سعدی شروع شده و پس از قطع آن توسط خیابان فردوسی ، در خیابان اصغریه به پایان می رسد و در حدود یک کیلومتر درازا دارد . در بدو شروع بازار از سمت شرق ، دو راسته به موازات یکدیگر شکل می گیرند که هر یک به سراهای مختلفی مرتبط می گردند این دو راسته، راسته امامزاده و راسته عبدالعلی بیک نام دارند .
• راسته های فرعی :
تنوع مشاغل و گردش در جهت استقرار صنوف همسان باعث تشکیل راسته های تخصصی و فرعی در اطراف راسته اصلی می شود که در بیشتر موارد به عرضه نوع خاصی از اجناس یا خدمات اشتغال می یابند . راسته های حاج حسن ، ترابی ، حاج حیدر ، انگورانی ، صباغها، رستمخانی و آقا از جمله راسته های فرعی بازار زنجان محسوب می شوند . مهمترین شاخه فرعی بازار ، راسته حجه الاسلام است که بموازات راسته اصلی بوجود آمده و به قیصریه متصل می شود.
• قیصریه :
بازار قیصریه یا راسته قیصریه محل ارائه اجناس ظریف و پر بها است . در حال حاضر قیصریه زنجان محل فروش اجناس لوکس میباشد . موقعیت قیصریه زنجان که از راسته های اصلی منشعب می شودو آنرا به خیابان امام خمینی و سبزه میدان متصل می کند باعث تقویت این محور شده و در حال حاضر یکی از فعالترین محور های بازار است .
• سراها:
کاروانسراهای بازار زنجان یا بعبارت دیگر سراهای آن از ارزشمند ترین عناصرتجاری و معماری این بازار به حساب می آیند . سراها غالبا محل استقرار تجارتخانه ها بوده اند و همگی دارای حیاط مرکزی هستند . نکته مهم در مورد سراها چگونگی ارتباط آنها با راسته و نحوه حر کت در داخل آنهاست .
سراهای ملک ، حاج شعبان ، حاج فتح ا... ، حاج جواد ، نهالی ، شاطرعلی ، حاج رحمان قربانی ، حاج کلبعلی ، حاج شامی ، بالاو پائین از جمله سراهاب یک حیاطی بازار زنجان هستند.
• میادین :
در حوالی دروازه های شهر کاروانسراهائی ساخته می شدند که برای اطراق کاروانهای تجاری یا مسافری مورد استفاده قرار می گرفتند در مجاورت این کاروانسراها در داخل یا خارج شهر میدانهائی بوجود می آمدند که محل داد و ستد و مبادلات تجاری بوده اند و جود این میادین باعث می شد تا فرو شندگان دوره گرد ، روستائیان و بازرگانانی که بین شهرها آمد وشد داشتند بتوانند در این فضا ها به خرید و فروش بپردازند . و نزدیکی این میدانها با کاروانسراهای عمده شهر سبب رونق و احیا آنها می شد نحوه استقرار میادین آهنگران و میدان ورکچی ها در شرق و غرب بازار زنجان در مجاورت کاروانسراهای عمده بازار و شهر زنجان بیانگر نقش این فضاها در کالبد بازار می باشد .
• تیمچه ها :
تیمچه های بازار زنجان علاوه بر خصوصیات کالبدی ویژه ای که دارند از نقاط عطف حرکتهای پیاده راسته بازار به شمار می روند بعنوان مثال تیمچه های چهار دربی در قسمت شرقی بازار ، جمع کننده حرکتهای ورودی بازار و هدایت کننده آن در مسیر راسته اصلی می باشد.
• پذیرش بافت قدیم همانند یک واحد که در طول زمان متغیر در حال تحول بوده است
و در این راستا زمان ما نه تنهابایستی در کنار بافت قدیم ، همراه آن و در پیوند با آن اقدام نماید بلکه موظف است تمامی ابزار های قوی و دستاورد های جدید فضائی و حتی اجتماعی و انسانی و تولیدی خود را جهت تضمین ارائه حیات این مجموعه ها بکار گیرد. با توجه به این اصل که جریان آرام بافت قدیم پذیرای حرکت ناموزون و سریع نمی باشد اقدام ما می بایستی بر خورد قدیم و جدید را بجای رویا روئی به یک تبادل و پیوند تبدیل نماید.
• حفظ و حراست بافت قدیم همانند یک یادواره
معنی و مفهوم واقعی آن عبارتست از قطع شریان حیات و حفظ نمادین موجود در بافت قدیم ، این اقدام همانند حفظ جسد مرده ای است که حیات و تحرک واقعی و تبادل و ارتباط عملی و معنوی خود را از دست داده است . حفظ و حراست یک مجموعه و یک بافت عبارتست از حفظ تغییر و تحولات آن بشرطی که این تغییرات باعث انهدام طبیعت انسانی و ویژگی ذاتی آن نشود . در این راستا علل اضمحلال و عوامل مخل تشخیص داده می شوند . و حتی ممکن است عوامل دیگری که زمانی با این پیوستگی کار می کرده اند ولی بتدریج از بین رفته اند ، احیا و باز سازی گردند و یا گاهی ممکن است عوامل مشابه جایگزین آن شوند . در اصل هدف همیشه حفظ و نگهداری ار تباط بین عناصر حجمی و فضائی و عملکردی است ولی نظام برنامه ریزی در این هدف همانند نظام برنامه ریزی در طراحی جدید نیست ، در طراحی جدید ما یک واقعیت اقتصادی ، اجتماعی ، فضائی و ... را در بنا در نظر می گیریم و در نهایت یک فرم فیزیکی متناسب با نیاز مورد نظر است در حالیکه بافت قدیم و مجموعه قدیمی و تک بناهای موجود در بافت قدیم از پیش دارای یک فرم فیزیکی هستند، که به ما سپرده شده اند و وظیفه ما یافتن یک سری اصول اقتصادی ، اجتماعی متناسب و متضمن حفظ ارزشهای فضائی حجمی و هنری آن است . و این برنامه ریزی وقتی موفق است که در سطح منطقه و شهر به اجرا در آید و محلات قدیمی و بافتهای ارزشمند زندگی یافته و فعال شوند و عملکردی بیابند که اگر درست شبیه به عملکرد اصلی نیست ، حد اقل مترادف با عملکرد اولیه باشد. و در این رابطه امر حفاظت و احیا ، مستلزم حمایتی مادی و اقتصادی خواهد بود . ( متناسب کردن جهت زندگی و احیا فضاهای مختلف )
بررسي طرح مطالعه و احياء بازار زنجان
پروژه مطالعه و احیای بازار زنجان و محله پیرامون آن شامل 2 بخش زیر میباشد .
الف – مطالعات تاریخی و تحلیلی
ب – طرح بهسازی و احیا بازار زنجان و محله پیرامون آن ، طرحهای الگوئی و ضوابط ساخت و ساز
در بخش اول ، معرفی کلی از عناصر بازار زنجان صورت گرفته است و جایگاه هر یک از عناصر در بازار مشخص شده است . در بخش بعدی پس از بیان روش های حفظ و حراست و احیای بافتهای قدیمی ، روش و نوع برخورد با موضوع مشخص شده است .
روش انتخابی که روشی مناسب در برخورد با موضوع میباشد متضمن ادامه حیات بافت قدیم می باشد . چرا که پویائی مجموعه در گرو ارتباط و فعالیت دو مجموعه قدیم و جدید میباشد و در واقع این روش به بافت قدیم به عنوان بافتی که همواره در حال تحول است توجه می شود .
پس از انتخاب روش مناسب برخورد با موضوع پروژه کار مطالعات و جمع آوری اطلاعات و برداشت های میدانی انجام شده است . و نقشه های مختلف از جمله نقشه کاربری ، کیفیت ساختمانی ، قدمت ساختمانها ، مصالح و... تهیه شده است .
در بخش مطالعات ابتدا جایگاه بازار در سطح شهر بعنوان یکی از چهار قطب تجاری از دیدگاه طرح جامع و محدوده بازار زنجان مورد مطالعه قرار گرفته است . در واقع در انجام این طرح نیز طبق روال ، طرحهای بالادست مورد توجه قرار گرفته است بطوریکه در بررسی و مطالعه پروژه مذکور در چندین مورد از جمله تقسیم بندی شهر و ... و ارجاع به طرح جامع و مبنا قرار دادن آن به چشم می خورد که از نقاط قوت این پروژه می باشد .
پس از انجام مطالعات،عملیات برداشت میدانی و تهیه نقشه ک
اربری اراضی ، کیفیت ساختمانها ، قدمت ، مصالح و ... انجام شده است که بخش مهم در انجام پروژه میباشد . یکی از نکات مثبت در مرحله شناسائی و مطالعه تقسیم محله بازار به دو بخش ویژه و محله بازار میباشد، که ضوابط هرکدام بطور جداگانه ارائه شده است .
پس از تقسیم محله بازار به دو بخش ، مشکلات و نارسائیهای هر دو بخش بررسی و مشخص گردید ه ، سپس راهکارهائی جهت رفع و بهبود مشکلات و نارسائیها ارائه شده است .
طرح كالبدي پيشنهادي علاوه بر اينكه مشكلي را حل نكرده بلكه آنرا تشديد نموده است بدين معني كه نوع فضا و دسترسي پيشنهادي به آن به گونه اي است كه اين محدوده را در جريان حركت پياده شهري قرارنمي دهد . علاوه بر اين عملكرد پيشنهادي به تفكيك نوع فعاليت نبوده به فعاليتهاي موجود و وضعيت اقتصادي محل نيز توجه نشده است.
بازار وکیل شیراز
بازار وکیل شهر شیراز یکی از مشهورترین بازارهای سنتی و تاریخی ایران است. این بازار که به فرمان کریم خان زند (۱۱۷۲- ۱۱۹۳ ه.ق) ساخته شده اکنون در مرکز شهر شیراز (شرق میدان شهدا) قرار گرفته است. مسجد و حمام تاریخی وکیل نیز در کنار این بازار قرار دارند.
معماری این بنا برگرفته از بازار قیصریه لا رو همچون بازارچه بلند اصفهان ساخته شده در دوره شاه عباس است، اما عرض بازار وکیل بیش از سایر بازارهاست هم چنین ۷۴ دهانه طاق ضربی بازار با ارتفاع بیش از ۱۱ متر مرتفع تر از طاق سایر بازارهاست.
این بازار که از نظر معماری دارای سه فضای عبور و مرور (فضایی برای گذر مشتریان) حریم مغازه (به ارتفاع تقریبی ۲پله بالا تر از سطح زمین) فضای مغازه (محل فروش) است دارای پنج در بزرگ است که در چهار سوی آن قرار گرفته است.
هم چنین شامل دو رشته شمالی- جنوبی و شرقی - غربی است که چون صلیبی یکدیگر را قطع می کنند در تقاطع این دو رشته چهارسوق قرار گرفته است که بر روی یک هشتی قرار دارد این چهار سوق دارای طاق بزرگ ضربی محکمی است و در پای طاق نیز چند ترنج آجر کاری شده است.
ضلع شمالی -جنوبی بازار از دروازه اصفهان شروع می شود و تا کوچه جنوبی سرای مشیر ادامه می یابد. در دو طرف این راسته هر قسمت ۴۱ جفت (۸۲ باب) مغازه وجود دارد که درجلوی هر یک سکویی از قطعات سنگی بزرگ که بر روی آن ترنجهایی برجسته حجاری شده است.
در این بازار برای مصونیت از رطوبت، مغازه ها را در حدود یک متر فراتر از سطح زمین ساخته اند. مغازه ها اغلب دارای پستو بوده و در دو طبقه طراحی شده اند. قسمت شرق چهارسوق که آن را بازار علا قه بندان می نامند دارای ۱۹ جفت مغازه است که هم اینک مرکز فرش است و مغازه های عطاری نیز در این قسمت قرار دارد.
ضلع شمالی - جنوبی بازار از دروازه اصفهان شروع می شود و تا کوچه جنوبی سرای مشیر ادامه می یابد. قسمت غربی چهار سوق که آن را بازار ترکش دوزها می نامند و دارای ۱۰ جفت مغازه است هم اینک مرکز فروش فرش های ایرانی است. با گردش در این بازار می توانید تعداد زیادی گردشگران خارجی را ببینید که از صنایع دستی ایران سوغات به کشور خود می برند.
در شمال شرقی این بازار چند کاروانسرای قدیمی به نام های روغنی، گمرک و احمدی ساخته شده است که بازار ترمه فروش هاست هر یک از این کاروانسرها دارای چندین حجره هستند. راسته شمالی - جنوبی را بازار بزازان نیز نامیده اند - سرای مشیر مجرای چارسوها سرای مشیر یا سرای گلشن از آثار دوره قاجاریه در شیراز است که در انتهای جنوبی بازار وکیل در گوشه شرقی آن قرار گرفته است این سرا که دارای طرح و نقشه ای دایره ای (هشت گوش) است توسط میرزا ابوالحسن خان مشیر الملک احداث شده است.
سر در ورودی سرای مشیر دارای دو طبقه کاشی کاری شده است که در زیر آن کتیبه ای کاشی کاری شده با زمینه لا جوردی و خط نستعلیق عبارت سرای گلشن بنای مرحمت پناه حاجی میرزا ابوالحسن خان مشیرالملک شیرازی را نشان می دهد.
حجره های طبقه یا اشکوب اول تودرتو می باشد و به وسیله راهرویی به حیاط متصل می شوند. این حجره ها دارای درهای چوبی منبت و مشبکی هستند که از چوب ساج ساخته شده اند.
در وسط حیاط حوض بزرگ هشت ضلعی قرار دارد که لبه و پاشویه آن از سنگ های مختلف یکپارچه ساخته شده است و در آن سه فواره وجود دارد در چهار طرف این حوض باغچه هایی وجود دارد کف پوش سرای مشیر قطعات کوچک سنگ هستند در ضلع شرقی و غربی حیاط مغازه ها و راهروهایی وجود دارد که در مغازه ها همگی ارسی های چوبی است که با شیشه های رنگی تزئین شده است.
معماری این بنا بر گرفته از معماریکاروانسرای صفوی است. این بنا با رنگ زرد و طرح های گلدانی معرف سبک اختلاط است که در زمان قاجاریه رایج شده بود. درهشتی نیز مغازه هایی چهارگوش در دوطبقه وجود دارد در ضلع جنوبی چهار سوق در موازات با بازار ترکش دوزها بازار دیگری قرار دارد که مدخل آن در جلوی سر در مسجد وکیل است و به بازار شمشیرگرها معروف است.
این بازار نیز دارای ۱۱ جفت مغازه است در زیر چهار سوق حوض بزرگی از سنگ مرمر قرار داشته که آب آن از مجرایی که از زیر بازار ترکش دوزها می گذشته تامین می شده است. این مجرا به صورت طاق ضربی است و از آجر و ساروج ساخته شده است و هم اینک نیز وجود دارد اما حوض مرمری به علت بالا آمدن کف بازار از بین رفته است سیستم تهویه هوا به علت ارتفاع زیاد سقف طاق و تویزه ای بازار کامل بوده این امر به وسیله بادگیرهایی ساده انجام می گرفته همچنین دریچه ها و روزنه هایی به نام جامخانه یا هورنور در زیر سقف تعبیه شده بود.
هوا و نور کافی را به بازار می رسانند اما هم اینک پس از مرمت این روزنه ها بسته شده اند هم اینک در بالا ی مغازه ها مشبک هایی جهت تهویه هوا و روشنایی وجود دارد. سازمان میراث فرهنگی بازار وکیل را در تیر ماه ۱۳۱۵ با شماره ۹۲۴ به ثبت رسانده است.
مجموعه بازار وکیل مربوط بهدوره زنداست و درشیراز، بعدازمیدان شهرداری، نزدیکارگ کریمخانواقع شده و این اثر در تاریخ ۱۷ تیر ۱۳۵۱ باشمارهٔ ثبت۹۲۴ به‌عنوان یکی ازآثار ملی ایرانبه ثبت رسیده است.
بازار وکیل شهرشیرازیکی از مشهورترین بازارهای سنتی و تاریخیایراناست. این بازار که به فرمانکریم خان زند(۱۱۷۲ - ۱۱۹۳ ه. ق) ساخته شده، اکنون درمرکز شهرشیراز (شرق میدان شهدا) قرار گرفته‌است. (مسجدوحمامتاریخی وکیل نیز در کنار این بازار قرار دارند) بازار طویل خوش طرحی که از بهترین آثار کریم خان زند است و هنوز تقریباً سالم و پابرجای در شیراز باقی‌مانده، بنام «بازار وکیل» مشهور است و تصور می‌رود شهریار زند پس از ملاحظهبازار قدیمیلار (از آثارزمان شاهعباس کبیر) طرح آنرا در شیراز ریخته‌است. تمام کارهای بازرگانی، خرید و فروش کالاهای داخلی و خارجی و مبادلات پایاپای، صدور یا دریافت حوالجات و صرافیها همگی در حجره‌های این بازار انجام می‌گرفته و در واقع بازار وکیل مانند قلب واقعی شیراز بوده و تمام امور بازرگانی در آنجا به جریان می‌افتاده‌است.
بازار وکیل تشکیلاتی داشته که بازرگانان می‌توانستند با اطمینان کامل کالاهای خود را در آن به امانت بسپارند و در موقع لازم از آن استفاده نمایند.
این بازار از نزدیکی دروازه اصفهان تا مدخل بازارهای قدیم امتداد دارد و مشتمل بر حجره‌هائی با سکوی پهن در طرفین و ۷۴ دهانه طاقهای بلند و خوش تناسب بوده‌است و چهار سوق بلندی در میان آن قرار داشته که بازارهای فرعی و غربی و شرقی آنرا قطع مینمودهاست.
مصالح ساختمانیاین بازارها گچ و آجر وآهک بوده که روی پایه‌هائی از تخته سنگ‌های تراشیده قرار گرفته‌است. سقف چهار سوق که از چهار طرف آن چهار بازار منشعب میشود بسیار بلند و با سبک ساختمانی دلپسندی بنا شده‌است.
قسمتهای مختلف این بازارها، بنا بر اساس کارهای صنعتی که در آن انجام می‌گرفته بنام های مخصوص خوانده میشود مانند: بازار بزرگ که انواع کالاها در آن یافت می‌شد. بازار بزازان، بازار بلور فروشان، بازار خیاطها، بازار کلاهدوزها، بازار سراجها و بازار شمشیرگرها.
بازار وکیل در ردیف آثار تاریخی کشور به شماره ۹۲۴ به ثبت رسیده واداره کلحفاظت آثار باستانی ایران در حفاظت آن کوشا میباشد.
فرصت‌الدوله شیرازی درآثار عجمدرباره این بازار چنین می‌نویسد: این بازار از نزدیکی دروازه اصفهان تا مدخل بازارهای قدیم امتداد دارد و مشتمل بر حجره‌هائی با سکوی پهن در طرفین و ۷۴ دهانه طاقهای بلند و خوش تناسب بوده‌است و چهار سوق بلندی در میان آن قرار داشته که بازارهای فرعی و غربی و شرقی آنرا قطع مینمودهاست.
مصالح ساختمانی این بازارها گچ و آجر وآهک بوده که روی پایه‌هائی از تخته سنگ‌های تراشیده قرار گرفته‌است. سقف چهار سوق که از چهار طرف آن چهار بازار منشعب میشود بسیار بلند و با سبک ساختمانی دلپسندی بنا شده‌است.
قسمتهای مختلف این بازارها، بنا بر اساس کارهای صنعتی که در آن انجام می‌گرفته بنامهای مخصوص خوانده میشود مانند: بازار بزرگ که انواع کالاها در آن یافت می‌شد. بازار بزازان، بازار بلور فروشان، بازار خیاطها، بازار کلاهدوزها، بازار سراجها و بازار شمشیرگرها.
بازار وکیل در ردیف آثار تاریخی کشور به شماره ۹۲۴ به ثبت رسیده و اداره کل حفاظت آثار باستانی ایران در حفاظت آن کوشا میباشد.
فرصت‌الدوله شیرازیدر آثار عجم درباره این بازار چنین می‌نویسد:
بازار وکیل یکی از بازارهای مرحومکریم خانوکیل است قریب بهمسجد وکیلچهار بازار از آجر و گچ ساخته شالوده‌های آن از سنگ‌های کلان قرار داده و در وسط چهار بازار چهارسوئی است که سقفش بسیار بلند و طرازش دلپسند است. کمتر بازاری در ایران بدین اسلوب و بنیان دیده میشود. یک بازار بزرگ تا برسد به چهارسوی مذکور چهل و یک طاق است، آنرا بازار بزازان گویند از هر گونه اقشمه و امتعه دارد. سمار و بلورفروش و خیاط و غغیره نیز در آن هست. بازار دیگر چهل و شش طاق است آنرا بازار کلاهدوزان نامند از کلاهدروز و اصناف دیگر دارد مع بسیاری از صرافان.
بازار دیگر ده طاق است در آن تمام سراج و ترکش‌دوزاند در وسط بازار اول که بازار بزازان باشد نیز بازاری است یازده طاق در آن جماعت شمشیرگرانند. درب این بازار منتهی میشود بدرب مسجد وکیل. . ..
بازار وکیل در هنگام امتداد خیابان زند از طرف شهرداری شکافته شده بطوریکه امروز خیابان زند عمود بر آن و از نزدیک چهار سوق بازار می‌گذرد.
معماری
معماری این بنا بر گرفته ازبازار قیصریه لارو همچون بازارچه بلنداصفهانساختهشاه عباسکبیر است اما عرض بازار وکیل بیش از سایر بازارهاست. همچنین ۷۴ دهانهطاق ضربیبازار با ارتفاع بیش از ۱۱ متر مرتفع تر از طاق سایر بازارهاست که البته هم اینک به علت خاکریزی کف بازار، ارتفاع طاق‌ها به ده متر تقلیل یافته‌است.
این بازار که از نظرمعماری دارای سه فضای عبور و مرور (فضایی برای گذر مشتریان)، حریم مغازه (به ارتفاع تقریبی ۲ پله بالاتر از سطح زمین)، فضای مغازه (محل فروش) است. دارای پنج در بزرگ است که در چهار سوی آن قرار گرفته‌است. هم چنین شامل دو رشته شمالی - جنوبی و شرقی - غربی است که چون صلیبی یکدیگر را قطع کرده‌اند. در تقاطع این دو رشته چهار سوق قرار گرفته‌است که بر روی یک هشتی قرار دارد. این چهار سوق دارای طاق بزرگ ضربی محکمی است و درپای طاقنیز چند ترنج آجرکاری شده‌است.
در هشتی نیز مغازه‌هایی چهارگوش در دو طبقه وجود دارد.
ضلع شمالی - جنوبی بازار از دروازه اصفهان شروع میشود و تا کوچه جنوبیسرای مشیرادامه می‌یابد. در دو طرف این راسته هر قسمت ۴۱ جفت (۸۲ باب) مغازه وجود دارد که در جلو هر یک سکویی از قطعات سنگی بزرگ که بر روی آن، ترنجهایی برجسته حجاری شده‌است. در این بازار برای مصونیت از رطوبت، مغازه‌ها را در حدود یک متر فراتر از سطح زمین ساخته‌اند. مغازه‌ها اغلب دارای پستو بوده و در دو طبقه طراحی شده‌اند.
در شمال شرقی این راسته، چند کاروانسرای قدیمی به نام‌های روغنی، گمرک و احمدی ساخته شده‌است که در ورودی آنها در درون بازار است. هر یک از این کاروانسراها دارای چندین حجره می‌باشند. راسته شمالی - جنوبی را بازار بزازان نیز نامیده‌اند. در سال ۱۳۱۵ به علت گسترش خیابان زند ۱۱ حجره از حجره‌های این ضلع از بین رفته‌است. ضلع شرقی - غربی نیز دارای دو بخش است:
۱. قسمت شرقی چهار سوق که آن را بازار علاقه بندان می‌نامند. این بخش دارای ۱۹ جفت مغازه‌است که هم اینک مرکز فرش است و مغازه‌های عطاری نیز در این قسمت یافت میشود.
۲. قسمت غربی چهارسوق که آن را بازار ترکش دوزها می‌نامند و دارای ۱۰ جفت مغازه‌است که هم اینک مرکز فروش فرش‌های ایرانی است.
در ضلع جنوبی چهارسوق در موازات با بازار ترکش دوزها، بازار دیگری قرار دارد که مدخل آن در جلو سر در مسجد وکیل است و به بازار شمشیرگرها معروف است. این بازار نیز دارای ۱۱ جفت مغازه‌است.
در زیر چهار سوق، حوض بزرگی ازسنگ مرمرقرار داشته که آب آن از مجرایی که از زیر بازار ترکش دوزها می‌گذشته، تأمین می‌شده‌است. این مجرا به صورت طاق ضربی است و از آجر و ساروج ساخته شده‌است و هم اینک نیز وجود دارد اما حوض مریری به علت بالا آمدن کف بازار، از بین رفته‌است. سیستمتهویه هوابه علت ارتفاع زیاد سقف طاق و تویزه‌ای بازار کامل بوده. این امر به وسیله بادگیرهایی ساده انجام می‌گرفته هم چنین دریچه‌ها و روزنه‌هایی به نام جامخانه یا هورنور در زیر سقف تعبیه شده بوده که هوا و نور کافی را به بازار می‌رسانند اما هم اینک پس از مرمت، این روزنه‌ها بسته شده‌اند. هم اینک در بالای مغازه‌ها مشبک‌هایی جهت تهویه هوا و روشنایی وجود دارد.
سازمان میراث فرهنگی، بازار وکیل را در تیرماه ۱۳۱۵ با شماره ۹۲۴ به ثبت رسانده‌است.
بازار تبریز
بازار سنتي تبريز بزرگترين بازار مسقف جهان
ازار سنتي تبريز يكي از نمونه‌هاي منحصر به فرد از لحاظ معماري بوده و بزرگترين بازار مسقف جهان است. بازار تبريز خاطرات ناگفته فراواني در دل خود دارد و كوچه‌پس كوچه&
ازار سنتي تبريز يكي از نمونه‌هاي منحصر به فرد از لحاظ معماري بوده و بزرگترين بازار مسقف جهان است.
بازار تبريز خاطرات ناگفته فراواني در دل خود دارد و كوچه‌پس كوچه‌هاي پيچ در پيچ آن، آشناي هر كودك و پير تبريزي است.
مجموعه بازارتبريز كه قدمت آن به قرن چهارم هجري- قمري مي‌رسد، به‌عنوان يكي‌از زيباترين و بزرگترين بازارهاي به هم پيوسته ، گواهي زنده بر اصالت تجارت و معماري در مشرق زمين است.
سبك معماري،آرايش مغازه‌ها،تيمچه‌ها، كاروانسراها،دالانها،راس��ه‌ها،انواع مشاغل و وجود تعدادي مدرسه و مسجد كه پيشينه تاريخي دارند ، بازار تبريز را نمونه عالي يك محيط تجاري و معماري اسلامي و شرقي كرده است.
جايگاه و اهميت تبريز در تجارت و كسب و كار، ايجاب مي‌كرد بازاري بزرگ و مراكزي براي مبادله، فروش و انبار كالاهاي شرقي و غربي به وجود آيد كه اين امر در طول تاريخ تحقق پيدا كرد.
در طول تاريخ، بازار تبريز همواره مورد توجه جهانگردان ايراني، عرب و اروپايي بوده و افرادي همچون مقدسي ، ياقوت حموي، زكريا محمود قزويني و ابن بطوطه، حمدالله مستوفي، اوليا چلبي، ماركوپولو، اودريك، كلاويخو، جان كارت رانت، كنتاريني، تاورنيه، شاردن، پير ژوبر، فردريك ريچاردز و دورتي اسميت درباره آن مطالب ارزنده‌اي بيان كرده‌اند.
با توجه به فراواني سراها و تيمچه‌هاي بازار تبريز به معرفي برخي‌از آنها مي‌پردازيم:
* بازار امير *
از زيباترين و مهمترين بازارهاي تبريز، بازار، كاروانسرا و تيمچه امير ميباشد كه در زمان حاضر از مراكز اصلي تجارت و صادرات فرش و بورس طلا و جواهرات و منسوجات است.
باني اين بازار ميرزامحمدخان اميرنظام زنگنه بوده و تاريخ بناي آن ۱۲۵۵هجري - قمري است.
در بازار امير از ۱۱۲مغازهداير،۱۰۲مغازه به زرگري و جواهرفروشي، هشت مغازه به بزازي و فروش پارچه، يك مغازه به آيينه فروشي و يك مغازه به عطر فروشي اشتغال دارند.
* تيمچه مظفريه *
معروفترين بخش بازار تبريز، تيمچه مظفريه است كه در زمان وليعهدي مظفر- الدين ميرزاي قاجار به سال ۱۳۰۵هجري - قمري،ساختمان بسيار ديدني آن به اتمام رسيده است.
باني اين بازار بزرگ حاج شيخ محمد جعفر قزويني از بازرگانان نيكوكار و كاردان تبريز است.
هم‌اكنون تيمچه مظفريه يكي از مراكز عمده تجارت فرش آذربايجان و مركز صادرات قالي اين خطه و ايران بوده و از شهرت جهاني برخوردار است.
بازار مظفريه تبريز دو طبقه است كه هر طبقه آن ۲۶حجرهفرشفروشيرادرخودجايدادهاست.
* راسته بازار *
شايد بزرگترين و كامل‌ترين بازار تبريز از نظر تنوع اصناف و اجناس، راسته بازار باشد كه در آن سراي حاج حسين ميانه،حاج سيدحسين كهنه، سراي كمپاني، سراي خان،سراي دودري ميانه، دودري مدقالچي، سراي كچه چيلر، سراي درعباسي، سراي ميرزاجليل،تيمچه حاج شيخ اول، حاج شيخ دوم و سوم،تيمچه حاج صفرعلي و جعفريه قرار دارد.
همچنين در اين بازار،تيمچه‌هاي خرازي لر،قيزبسدي، مقبره، كفاشان، سراجان، كلاهدوزان، پنبه فروشان، دله زن و بازار شريف العلما قرار دارد.
* بازار شيشه‌گرخانه *
از مهمترين و ثروتمندترين بازارهاي تبريز، بازار شيشه‌گرخانه است كه در بين خيابان تربيت و خيابان شهدا قرار گرفته است.
در گذشته، اين بازار محل توليد و فروش انواع شيشه و بلور بوده است، اما امروز اثري از اين صنف در آن ديده نمي‌شود.
* دالان‌هاي بازار تبريز *
خوني، خان، ميانه،شازده‌زرگ، شعر بافان، ميرزا محمد، اميرآقا، حاج شيخ، حاج ابوالقاسم و حاج رحيم از دالان‌هاي معروف بازار تبريز هستند.
مجموعه بازار تبريز داراي ۲۰راستهوبازار،۳۵سرا،۲۵تيمچه،۱۱دالان و حدود پنج هزار و ۵۰۰مغازهو۴۰نوعصنفمي‌باشد.
بازار تبريز تنها محلي است كه درآن تجارت، مذهب، فرهنگ و عوامل اجتماعي به هم پيوسته است.
استانداري و ميراث فرهنگي و گردشگري آذربايجان شرقي اخيرا تلاش مي‌كنند تا اين بازار تاريخي را در يونسكو به ثبت برسانند و براي اين هدف اقدامات موثري از طرف آنها صورت گرفته است
